- نویسنده: صادق بقایی
- زمان انتشار: سه شنبه ۸ مهر ۱۴۰۴
- آخرین به‌روزرسانی: سه شنبه ۸ مهر ۱۴۰۴
- دسته‌بندی: اطلس ایران , ایران , خراسان رضوی , شهرستان ها , فریمان , مکان‌ها
مقدمه
شهرستان فریمان، یکی از شهرستان‌های استان خراسان رضوی در شمال‌شرق ایران، به‌واسطهٔ جایگاه تاریخی، فرهنگی و نقش اقتصادی در پهنهٔ منطقه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مرکز این شهرستان، شهر فریمان است؛ بر پایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵، جمعیت شهرستان برابر با ۹۹,۰۰۱ نفر در ۲۸,۶۴۱ خانوار ثبت شده است، که نشان‌دهندهٔ رشد مثبت جمعیتی حدود ۵٪ نسبت به دوره‌های قبل است. تراکم جمعیت در این شهرستان نیز تقریباً ۲٫۷۳ نفر در هر کیلومتر مربع است.
از منظر جغرافیایی، فریمان حدوداً ۳٬۳۵۶ کیلومتر مربع مساحت دارد و چشم‌اندازهای آن ترکیبی از دشت‌ها و ارتفاعات ملایم است که بافت کشاورزی و سکونتی را شکل می‌دهد. این شهرستان از شمال با کلان‌شهر مشهد، از جنوب با شهرستان‌های شهرستان تربت‌حیدریه و شهرستان زاوه و از شرق با شهرستان تربت‌جام هم‌مرز است. این جایگاه جغرافیایی علاوه بر اهمیت ارتباطی، موجب شده است که فریمان به‌عنوان حلقه‌ای میانی در مبادلات منطقه‌ای نقش‌آفرینی کند. ساختار طبیعی شهرستان نیز سبب شده تا الگوهای معیشتی، نوع کاشت‌ها و شیوهٔ استقرار روستاها و شهرها در فریمان، هماهنگ با پهنه‌های کشاورزی و منابع آب محلی باشد.
اقلیم فریمان معتدلِ کوهپایه‌ای توصیف می‌شود: میانگین دمای سالانه حدود ۱۱٫۵ درجهٔ سانتی‌گراد است، بارش سالانه حدود ۲۰۳٫۷ میلی‌متر ثبت شده و این شهرستان به‌طور متوسط سالانه حدود ۸۲ روز یخبندان را تجربه می‌کند. این ویژگی‌های اقلیمی روی سبک معماری محلی، زمان‌بندی کاشت و برداشت محصولات و نیز نیازهای زیرساختی منطقه تأثیر مستقیم دارد.
ترکیب اجتماعی فریمان عمدتاً متکی بر گویش‌ها و آداب‌ورسوم محلی است که در ادبیات شفاهی، موسیقی و آیین‌های جمعی نمود پیدا می‌کند و به هویت فرهنگی منطقه غنای ویژه‌ای می‌بخشد. پیوندهای میان سنت‌ها و زندگی روزمره در فریمان، فرصت‌های قابل‌توجهی برای پژوهش‌های مردم‌شناختی و تولید محتوای فرهنگی به‌وجود آورده است.
از لحاظ اقتصادی، فعالیت‌های کشاورزی، خدمات محلی و صنایعی با مقیاس منطقه‌ای نقش محوری دارند. شرایط طبیعی و اقلیمی، مزیت‌هایی همچون کشت محصولات متناسب با اقلیم و توان تولیدات محلی را فراهم کرده و هم‌زمان نیاز به برنامه‌ریزی برای مدیریت منابع آب، افزایش راندمان کشاورزی و ارتقای زیرساخت‌های حمل‌ونقل را برجسته می‌سازد.
در جمع‌بندی، شهرستان فریمان ترکیبی از تاریخ، فرهنگ و ظرفیت‌های اقتصادی است که شناخت دقیق‌تر آن مستلزم بررسی میدانی و منابع بومی است. در ادامه می‌توان به بررسی عمیق‌تر بخش‌های زیر پرداخت: پیشینه و سیر تاریخی، چشم‌اندازهای طبیعی و جاذبه‌های گردشگری، تأثیر اقلیم بر معماری و ساخت‌وساز، ساختار اقتصادی و فرصت‌های توسعه، و سرانجام وضعیت خدمات عمومی و کیفیت زندگی در شهرستان.
اطلاعات پایه و پیشینه تاریخی شهرستان فریمان
مرکز شهرستان فریمان و تقسیمات تابعه
شهرستان فریمان در سال ۱۳۷۲ با جدا شدن از شهرستان مشهد هویت اداری مستقل یافت و از آن زمان تاکنون در قالب یکی از شهرستان‌های رسمی استان خراسان رضوی شناخته می‌شود. گسترهٔ تقسیمات کشوری این شهرستان شامل دو بخش، شش دهستان و چهار شهر است که هرکدام جایگاه و اهمیت خاصی در بافت اجتماعی و اقتصادی منطقه دارند.
بخش مرکزی شهرستان فریمان : این بخش به‌عنوان قلب شهرستان شناخته می‌شود و شامل دهستان‌های بالابند، سنگ‌بست و فریمان است. در محدودهٔ آن دو شهر مهم فریمان (مرکز شهرستان) و فرهادگرد قرار دارند که هر دو نقشی محوری در فعالیت‌های اداری، تجاری و فرهنگی ایفا می‌کنند. براساس سرشماری سال ۱۳۸۵، جمعیت بخش مرکزی حدود ۶۴٬۴۵۰ نفر گزارش شده است.
بخش قلندرآباد : دیگر بخش شهرستان، قلندرآباد نام دارد. این بخش شامل دو دهستان قلندرآباد و سفیدسنگ است و دو شهر قلندرآباد و سفیدسنگ را در خود جای داده است. جمعیت این بخش بنا بر سرشماری سال ۱۳۸۵ برابر با ۲۲٬۸۱۶ نفر بوده است.
ساختار اداری شهرستان فریمان، به‌ویژه وجود چهار شهر و چندین دهستان فعال، بستر مهمی برای توزیع خدمات، توسعهٔ زیرساخت‌ها و شکل‌گیری فرصت‌های اقتصادی در مقیاس محلی فراهم کرده است. در کنار این تقسیمات، تنوع فرهنگی و تاریخی هر بخش، سیمای شهرستان را چندلایه و پویا ساخته است.
پیشینه سکونت، تمدن و شکل‌گیری شهرستان فریمان
منشأ سکونت در پهنهٔ فریمان به روزگار دور بازمی‌گردد؛ تپه‌ها و محوطه‌های باستانی همراه با سنگ‌نگاره‌ها حاکی از این‌اند که انسان‌ها از اعصار پیشین این دیار را برای سکونت و گذران زندگی برگزیده‌اند. موقعیت فریمان بر یکی از شاخه‌های راه‌های تاریخی — راه هرات — باعث شده بود تا این ناحیه همواره در مسیر تبادل فرهنگی، اقتصادی و نظامی قرار گیرد؛ ویژگی‌ای که نقش مهمی در شکل‌گیری بافت تمدنی آن داشته است.
در تقسیمات کهن ایالات خراسان، این سرزمین جزو حوزهٔ نفوذ نیشابور و تحت تأثیر فرهنگی ــ سیاسی آن قلمداد می‌شد؛ اسنادی نشان می‌دهند که فریمان، همچون دیگر بخش‌های شمالِ خراسان، در دوران اشکانیان و ساسانیان مورد توجه قرار داشته و بخشی از شبکهٔ سکونتی گستردهٔ این سرزمین بوده است. آثار کشف‌شده و توالی تپه‌های باستانی احتمال می‌دهد که پیوندهای انسان‌نشینی در این نقطه بسیار دیرپا باشد.
در سده‌های معاصر نیز فریمان دستخوش تحولات مهمی شد. پیش از سال‌های میانی قرن بیستم این نقطه مجموعه‌ای از دهکده‌ها و آبادی‌های پراکنده بود که معیشت غالبِ ساکنان بر زراعت، دامداری و صنایع دستی محلی استوار بود. در دوره‌های اصلاحات و نوسازی شهری در ایران، این ناحیه نیز مورد توجه قرار گرفت: از یک‌سو مهندسی و سامان‌بخشی بندها و راه‌ها و از سوی دیگر تلاش‌هایی برای بازآرایی شهری و ساخت‌وساز به سبک نو که به‌خصوص در دهه‌های نخست سدهٔ بیستم چشمگیر بود؛ مجموعه‌ای از ساختمان‌ها و خیابان‌بندی‌های نو در مرکزِ منطقه شکل گرفت و فعالیت‌های اداری و آموزشی گسترش یافت.
در عین حال تاریخ معاصر فریمان نشانگر نوسانات اجتماعی و اقتصادی است: دوره‌هایی از رشد ناگهانی و ایجاد سازه‌ها و خدمات شهری و دوره‌هایی از رکود و فراموش‌شدگی که پس از برخی رویدادها بناها و زندگی شهری به‌طور موقت دچار افت و پراکندگی شد. این فراز و فرودها، همراه با لایه‌های کهنِ باستانی، فریمان را به نمونه‌ای جالب از تداوم و بازآرایی شهری در پهنهٔ خراسان بدل کرده است.
به‌طور خلاصه، فریمان محصول تلاقی راه‌های تاریخی، جغرافیای مساعد برای سکونت و زراعت، و تحولات سیاسی ــ اداری در بستر زمان است؛ ترکیبی که از دل آن فرهنگی محلی پدید آمده که هم ریشه‌های کهن را حفظ کرده و هم قابلیت‌های نوپدید برای شکل‌گیری شهرِ مدرن را در خود جای داده است. در بخش‌های بعدی می‌توان این روند تاریخی را با تمرکز بر شواهد باستان‌شناختی، تحولات اجتماعی و تغییرات در ساختارهای اداری و شهری بررسی دقیق‌تری کرد.
تاریخچه نام شهرستان فریمان و تغییرات آن در گذر زمان
نام فریمان پیشینه‌ای دیرین دارد و ریشه‌های آن را می‌توان در متون پهلوی جست‌وجو کرد؛ جایی که این واژه به معنای «خانهٔ دوست» یا «دوست‌منش» آمده است. این تعبیر، بازتابی از هویت فرهنگی و مردمی منطقه است که در روایت‌های شفاهی، باورهای محلی و حتی اساطیر بومی حضور پررنگی داشته است.
در دوره‌های کهن، این سرزمین با نام‌های دیگری نیز شناخته می‌شد. برخی منابع تاریخی از نام‌هایی چون اشپند یا فریدون برای اشاره به این ناحیه یاد کرده‌اند؛ نام‌هایی که احتمالاً با اسطوره‌ها و پیوندهای فرهنگی خراسان و ایران باستان مرتبط بوده است. این تغییرات نام‌گذاری نشان می‌دهد که فریمان نه‌تنها محل سکونت و فعالیت اقتصادی، بلکه بخشی از حافظهٔ تاریخی و فرهنگی ایران شرقی بوده است.
مرکز اصلی منطقه در گذشته، فرهادگرد یا «ده فرهاد» بود که اکنون در حدود پانزده کیلومتری غرب شهر امروزی فریمان قرار دارد. بقایای تاریخی این نقطه، یادگار روزگاری است که پیش از شکل‌گیری ساختار شهری نوین، فرهادگرد مرکزیت محلی و اداری منطقه را بر عهده داشت.
به‌مرور زمان و با تغییرات اجتماعی، سیاسی و تقسیمات کشوری، نام فریمان تثبیت شد و به‌عنوان شناسهٔ اصلی این شهرستان در نقشه‌های رسمی ایران جای گرفت. این دگرگونی‌های زبانی و جغرافیایی در کنار پیشینهٔ باستانی، سیمایی چندلایه به تاریخ این شهرستان داده است؛ سیمایی که هم اسطوره، هم جغرافیا و هم هویت اجتماعی را در خود جمع کرده است.
طبیعت، گردشگری و جذابیت‌های محیطی شهرستان فریمان
شهرستان فریمان، در جنوب استان خراسان رضوی، با طبیعتی متنوع و چشم‌اندازهای دل‌انگیز، یکی از مناطق مهم و دیدنی این استان به شمار می‌آید. این شهرستان با ترکیبی از دشت‌های حاصلخیز، ارتفاعات کم‌ارتفاع و رودخانه‌های فصلی، فضایی مناسب برای دوستداران طبیعت و گردشگری فراهم کرده است. زیبایی‌های طبیعی فریمان، نمایانگر ارتباط نزدیک مردم منطقه با محیط زیست و فرهنگ بومی آن‌ها است.
علاوه بر طبیعت، شهرستان فریمان دارای آثار تاریخی و فرهنگی متعددی است که بازتابی از پیشینه تاریخی و تمدن دیرپای این منطقه می‌باشند. بناهای قدیمی، معماری سنتی و نشانه‌های فرهنگی، هویت تاریخی و فرهنگی شهرستان را به نمایش می‌گذارند.
در ادامه، به معرفی برخی از جاذبه‌های طبیعی و تاریخی شاخص شهرستان فریمان خواهیم پرداخت:
- باغ ملی فریمان
- آب گرم شاهان گرماب
- روستای زرکک
- بنای تاریخی عشق آباد
- مزار بی آبه
- ایوان رزمگاه
- موزه مردم شناسی فریمان
- آرامگاه ارسلان جاذب
شرایط اقلیمی و آب وهوای فریمان
شهرستان فریمان در شرق استان خراسان رضوی واقع شده و دارای اقلیمی خشک تا نیمه‌خشک است. تابستان‌های این منطقه گرم و خشک و زمستان‌ها سرد با بارش‌های محدود در فصول سرد سال می‌باشد. میانگین دمای سالانه حدود ۱۲ درجه سانتی‌گراد است؛ گرم‌ترین ماه تیر با دمای میانگین نزدیک به ۳۷ درجه و سردترین ماه دی با دمای حدود ۲ درجه زیر صفر گزارش شده است.
بارش سالانه شهرستان کم و عمدتاً در زمستان و بهار اتفاق می‌افتد. رطوبت نسبی هوا در زمستان بیشتر و در تابستان کمتر است. بادهای محلی متنوعی از جمله باد گرم سوزان و باد سرد زمستانی در این منطقه وزش می‌کنند که بر شرایط اقلیمی و فعالیت‌های کشاورزی تأثیرگذارند.
پوشش گیاهی منطقه محدود و شامل گیاهان مقاوم به خشکی و درختچه‌های پراکنده است. منابع آب شهرستان فریمان شامل چندین رودخانه اصلی و شبکه‌ای از چاه‌ها و قنات‌ها است که تامین‌کننده نیازهای آبی بخش کشاورزی و شرب منطقه می‌باشند.
ویژگی‌های اقتصادی و زیرساختی شهرستان فریمان
منابع اصلی درآمد
منابع اصلی درآمد شهرستان فریمان شامل کشاورزی، دامداری، صنعت و معدن است. تولید محصولات کشاورزی مانند گندم، جو، زعفران، گوجه‌فرنگی و انواع ادویه‌جات از جمله زیره، آویشن، کنجد، رازیانه، زردچوبه، هل، دارچین و گلپر در این شهرستان رایج است. بخش قابل توجهی از این محصولات به‌صورت محلی کشت می‌شود و مابقی نیز از سایر نقاط کشور برای بسته‌بندی و فرآوری به فریمان منتقل می‌گردد.
در حوزه صنعت، شهرستان فریمان با احداث ناحیه صنعتی و جذب سرمایه‌گذاری، در حال توسعه زیرساخت‌های صنعتی خود است. وجود ۱۴۰ کارخانه و شرکت در زمینه‌های مختلف از جمله بسته‌بندی، شیشه‌سازی و تولید ادویه‌جات، نشان‌دهنده پتانسیل بالای صنعتی این منطقه است.
محصولات شاخص، ظرفیت صادرات و برندهای محلی
محصولات شاخص شهرستان فریمان شامل زعفران، گندم، جو، گوجه‌فرنگی و انواع ادویه‌جات است. زعفران فریمان به‌عنوان یکی از مرغوب‌ترین انواع زعفران در کشور شناخته می‌شود و ظرفیت بالایی برای صادرات دارد. همچنین، محصولات ادویه‌جات مانند زیره، آویشن، کنجد، رازیانه، زردچوبه، هل، دارچین و گلپر نیز در این شهرستان کشت و فرآوری می‌شوند و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌گردند.
در نهایت، با توجه به ظرفیت‌های موجود در حوزه‌های مختلف، توسعه زیرساخت‌ها، جذب سرمایه‌گذاری و توجه به صنایع تبدیلی می‌تواند به رشد اقتصادی و اشتغال‌زایی در شهرستان فریمان کمک شایانی کند.
خدمات عمومی و و کیفیت زندگی شهری در شهرستان فریمان
رستوران‌ها، بازارها و فضاهای خرید
شهرستان فریمان، در پهنه شرق خراسان رضوی، در سال‌های اخیر چهره‌ای نوین از توسعه خدمات شهری و رفاهی به خود گرفته است. این منطقه با تلفیقی از فرهنگ بومی و امکانات نو، توانسته فضای دلپذیر و کارآمدی برای زندگی ساکنان و استقبال از مسافران فراهم آورد. حضور رستوران‌های سنتی با طعم غذاهای محلی و بازارهایی با رنگ و بوی اصیل، فریمان را به یکی از مقاصد دوست‌داشتنی برای خرید و تجربه‌ی خوراکی‌های خاطره‌ساز تبدیل کرده است. در ادامه، بر شماری از مهم‌ترین مراکز خرید و رستوران‌های شاخص شهرستان فریمان مروری خواهیم داشت:
رستوران‌ها
- رستوران رضا
- باغ و رستوران سنتی شب نشین
- تالار و رستوران شقایق
- فست فود ستاره شهر
- رستوران و تالار گراناز
- فست فود مهدی
بازارها و مراکز خرید
- پنج شنبه بازار
- پاساژ روشن دل
- پاساژ شهرداری
- پاساژ سهیل
مراکز درمانی، بهداشتی و تخصصی
شهرستان فریمان در استان خراسان رضوی از مراکز درمانی و بهداشتی متعددی برخوردار است که خدمات گسترده‌ای در زمینه‌های عمومی و تخصصی به ساکنان ارائه می‌دهند. در سال‌های اخیر، با توسعه و ارتقای زیرساخت‌های درمانی، کیفیت این خدمات به طور چشمگیری افزایش یافته است. در ادامه، به معرفی اصلی‌ترین بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های شهرستان فریمان می‌پردازیم:
- بیمارستان حضرت زهرا(س)
- بيمارستان امام خمینی
- درمانگاه شبانه روزی وحدت
- درمانگاه تامین اجتماعی فریمان
مراکز آموزشی: مدارس، دانشگاه‌ها و مؤسسات فنی و علمی
شهرستان فریمان با تمرکز بر توسعه علمی و فرهنگی، موفق شده است تعداد زیادی مرکز آموزشی را در سطوح مختلف تأسیس کند که نقش کلیدی در ارتقای سطح دانش و مهارت‌های ساکنان ایفا می‌کنند. در سال‌های اخیر، با بهبود زیرساخت‌های آموزشی، تجهیز فضاهای یادگیری و توجه ویژه به ارتقای کیفیت آموزش، پیشرفت چشمگیری در حوزه آموزش و پرورش این شهرستان مشاهده شده است. یکی از شاخص‌ترین بخش‌های این پیشرفت، توسعه آموزش عالی است که با استقرار دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی معتبر، امکان ادامه تحصیل دانشگاهی را برای جوانان فراهم آورده است. در ادامه، به معرفی برخی از دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی فعال در شهرستان فریمان خواهیم پرداخت:
- دانشگاه آزاد اسلامی واحد فریمان
- دانشگاه پیام نور واحد فریمان
خدمات تفریحی، ورزشی، فرهنگی و اجتماعی
شهرستان فریمان در استان خراسان رضوی از مجموعه‌ای گسترده و متنوع از فضاهای تفریحی، پارک‌ها، اماکن ورزشی و مراکز فرهنگی برخوردار است که شرایط مناسبی برای تفریح، ورزش و فعالیت‌های اجتماعی خانواده‌ها فراهم می‌آورد. این امکانات نقش مهمی در ارتقاء کیفیت زندگی و افزایش روحیه نشاط و همبستگی اجتماعی میان ساکنان ایفا می‌کنند. در ادامه، به معرفی برخی از برجسته‌ترین بوستان‌ها، سالن‌های ورزشی و مراکز فرهنگی شهرستان فریمان خواهیم پرداخت:
بوستان‌ها و پارک‌ها
- پارک جنگلی
- باغ ملی
- پارک لاله
- پارک شهر
- پارک ریحانه
مراکز و مجموعه‌های ورزشی
- باشگاه لیون
- باشگاه ورزشی یوتاب
- باشگاه بدنسازی باربد
- زمین چمن مصنوعی شهیدان افقهی
- باشگاه مهتاب
- سالن ورزشی شهید مطهری
مراکز فرهنگی و اجتماعی
- کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
- موسسه فرهنگی و هنری برگ زندگی پویا
سخن آخر
در این مقاله، ابعاد مختلف شهرستان فریمان استان خراسان رضوی بررسی خواهد شد؛ از موقعیت جغرافیایی و تاریخچه این شهرستان گرفته تا ویژگی‌های اقلیمی، ساختارهای اقتصادی و خدمات درمانی، آموزشی و فرهنگی. همچنین، ظرفیت‌های تفریحی و اجتماعی شهرستان فریمان نیز تحلیل خواهد شد تا تصویری جامع از وضعیت زندگی در این شهرستان ارائه گردد.
فریمان، با موقعیت جغرافیایی ویژه خود در استان خراسان رضوی، یکی از شهرستان‌های با پتانسیل بالا و تاریخی این استان به شمار می‌آید. این شهرستان به دلیل نزدیکی به مشهد مقدس و قرارگیری در مسیرهای ارتباطی مهم، از نظر اقتصادی و تجاری اهمیت زیادی دارد. فریمان به‌عنوان یک منطقه کشاورزی با زمین‌های حاصلخیز و منابع طبیعی فراوان، ظرفیت‌های زیادی برای توسعه اقتصادی در بخش‌های مختلف دارد. همچنین، این شهرستان با جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی متعدد، می‌تواند به یک مقصد گردشگری جذاب تبدیل شود. با این حال، فریمان هنوز با چالش‌هایی همچون نیاز به توسعه زیرساخت‌ها، ارتقاء خدمات عمومی و جذب سرمایه‌گذاری مواجه است که برای رفع این مسائل باید تدابیر خاصی اندیشیده شود.
با توجه به تغییرات جمعیتی و نیازهای اقتصادی روزافزون، سوالاتی در خصوص آینده شهرستان فریمان مطرح می‌شود که نیازمند توجه و تحلیل‌های دقیق است:
- با توجه به تاریخچه و موقعیت استراتژیک شهرستان فریمان، چشم‌انداز توسعه این منطقه چگونه ارزیابی می‌شود؟ آیا فریمان می‌تواند به یکی از قطب‌های اقتصادی و کشاورزی استان خراسان رضوی تبدیل شود؟
- جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی شهرستان فریمان چه نقشی در جذب گردشگر و تقویت اقتصاد محلی دارند؟ چه راهکارهایی برای بهبود زیرساخت‌های گردشگری و حفظ محیط‌زیست این شهرستان پیشنهاد می‌شود؟
- بزرگ‌ترین چالش‌های اقتصادی شهرستان فریمان چیست و چه تدابیری می‌توان برای افزایش تولیدات کشاورزی، ایجاد صنایع محلی و جذب سرمایه‌گذاری اتخاذ کرد؟
- کیفیت خدمات عمومی مانند آموزش، بهداشت و تفریحات در شهرستان فریمان تا چه اندازه قادر به پاسخگویی به نیازهای جمعیت رو به رشد است؟ کدام بخش‌ها نیاز به تقویت و بهبود بیشتری دارند؟
- از دیدگاه شما، مهم‌ترین مزیت شهرستان فریمان چیست و چگونه می‌توان از این مزیت‌ها برای تحقق توسعه پایدار و رونق اقتصادی استفاده کرد؟
نظرات و تجربیات شما می‌تواند به تحلیل دقیق‌تر شرایط شهرستان فریمان کمک کند و به ارائه راهکارهایی برای بهبود وضعیت آن کمک نماید. منتظر دریافت دیدگاه‌های ارزشمند شما هستیم.
منابع
- از فریمان چه میدانیم _ جغرافیای انسانی و طبیعی فریمان
- اماکن دیدنی فریمان _ مجله گردشگری الی گشت
- رستوران های فریمان _ بهترینو
- لیست بهترین بازارها و مراکز خرید فریمان _ نقشه نشان
- لیست پارک های فریمان _ نقشه و مسیریاب بلد
