ابرماه ماهی خاویاری در مرداد 1404؛ پدیده‌ها و داستان‌ها

مقدمه

اگر قرار بود فقط یک شب در مرداد امسال به آسمان نگاه کنید، آن شب، شب ماه ماهی خاویار است. اما این شب چرا به این نام معروف شده است؟

از دیرباز، ماه کامل پدیده‌ای رازآلود و مورد توجه انسان‌ها بوده، از گاه‌شمارهای باستانی گرفته تا آیین‌ها و افسانه‌های محلی. اما در سال‌های اخیر، اسامی سنتی ماه‌های کامل مانند «ماه صورتی»، «ماه توت‌فرنگی» و «ماه ماهی خاویار» نه‌تنها در میان علاقه‌مندان نجوم بلکه در فضای عمومی و رسانه‌ها نیز محبوب شده‌اند.

جالب‌تر اینکه هرکدام از این ماه‌ها، به دلیل زمان طلوع، شرایط جوی و حتی موقعیت آن در افق، با طیف خاصی از رنگ‌ها دیده می‌شوند. مثلاً ماه کامل مرداد، که با نام «ماهی خاویار» شناخته می‌شود، اغلب هنگام طلوع، در افق شرقی، با رنگی نارنجی‌ـ‌مسی و در ابعادی بزرگ‌تر از همیشه ظاهر می‌شود؛ تصویری تماشایی که تماشایش خالی از لطف نیست.

در این مقاله به معرفی این ماه، دلایل نامگذاری آن، زمان دقیق وقوع و نکات رصدی‌اش می‌پردازیم. همچنین رویدادهای نجومی مرتبط با آن را مرور می‌کنیم تا بتوانید بهترین تجربه دیدن این پدیده را داشته باشید.

ماه ماهی خاویار چیست؟ و بهترین زمان رصد آن چه وقت است؟

آسمان مرداد امسال میزبان یکی از شگفت‌انگیزترین مناظر سال است! در شب‌های ۱۷ و ۱۸ مرداد (جمعه و شنبه)، چشم‌هایتان را به آسمان بدوزید تا «ماه ماهی خاویار» (Sturgeon Moon) را در بزرگ‌ترین و درخشان‌ترین جلوه‌اش ببینید؛ پدیده‌ای که از آسمان ایران هم به‌خوبی قابل مشاهده است.

طبق محاسبات نجومی، این ماه کامل باشکوه در روز شنبه ۱۸ مرداد (۹ اوت)، ساعت ۱۰:۲۵ صبح به وقت تهران به اوج فاز کامل خود می‌رسد. اما جادوی واقعی زمانی رخ می‌دهد که غروب جمعه و شنبه، ماه با رنگی نارنجی و بسیار بزرگ، از افق شرقی طلوع می‌کند.
بنابراین اصلا نگران نباشید اگر ساعت دقیق طلوع ماه خاویاری را از دست دادید! چون ماه در شب قبل و شب بعد نیز تقریباً به همان اندازه کامل به نظر خواهد رسید.

این ماه خاص، تنها یک ماه کامل نیست؛ بلکه یک ابرماه است و و با نام‌های دیگری همچون «ماه قرمز»، «ماه ذرت»، «ماه جو»، «ماه گیاه»، «ماه غله» و «ماه سگ» نیز شناخته می‌شود.

آیا ماه ماهی خاویاری یک ابرماه است؟

برای اینکه مطمئن شویم «ماه ماهی خاویاری» امسال یک ابرماه است یا نه، ابتدا باید بدانیم اصلا اصطلاح ابرماه یا به انگلیسی Supermoon به چه معناست؟

اصطلاح «ابرماه» برای اولین‌بار در سال ۱۹۷۹ توسط ریچارد نوله، منجم و طالع‌بین آمریکایی، معرفی شد. او این واژه را برای توصیف حالتی به‌کار برد که ماه نو (New moon) یا ماه کامل (Full moon) در فاصله‌ای معادل ۹۰٪ یا کمتر از حضیض مداری خود قرار بگیرد؛ یعنی زمانی که ماه در نزدیک‌ترین نقطه‌اش به زمین در طول مدار بیضوی خود است.

البته که ماه نو در آسمان دیده نمی‌شود (مگر هنگام خورشیدگرفتگی)، به همین دلیل آنچه در دهه‌های اخیر توجه عموم را به خود جلب کرده، ابرماه کامل بوده است. این‌ها همان ماه‌های کاملی هستند که بزرگ‌تر و درخشان‌تر از حالت معمول به نظر می‌رسند و جلوه‌ای خیره‌کننده به آسمان شب می‌بخشند.

با این تعریف، ماه ماهی خاویاری امسال نیز یک ابرماه به‌شمار می‌آید. اما نکته مهم برای علاقه‌مندان به نجوم این است که اگر قصد دارید همزمان با این پدیده، رویدادهای نجومی دیگری را هم رصد کنید (مثل بارش‌های شهابی یا رژه سیاره ای)، بهتر است محل تماشای خود را طوری انتخاب کنید که ماه هنگام طلوع، پشت مانعی طبیعی مانند کوه، درخت یا ساختمان بلند پنهان شود. این کار باعث می‌شود نور شدید ماه مزاحم دیدتان نشود و بتوانید اجرام کم‌نورتر آسمان را هم به‌خوبی ببینید.

ریشه نام ماه ماهی خاویاری

چرا به آن ماه ماهی خاویاری می‌گویند؟ماه کامل اوت با نام خاص و تاریخی «ماه ماهی خاویار» شناخته می‌شود؛ لقبی که ریشه در سنت‌های دیرینه دارد. جالب است بدانید که بسیاری از نام‌هایی که امروز برای ماه‌های کامل می‌شناسیم مانند ماه صورتی، ماه توت فرنگی، ماه برف و حتی ماه کرم!، از فرهنگ بومیان آمریکا به جا مانده است. آن‌ها با دقت و بر اساس ویژگی‌های طبیعی هر ماه، نامی ویژه برایش انتخاب می‌کردند.

برای قبایل ساکن اطراف دریاچه‌های بزرگ، ماه اوت یا همان August یادآور فصلی طلایی برای صید ماهی‌های خاویاری غول‌پیکر بود؛ موجوداتی باستانی که در این روزها فراوان‌تر و صیدشان آسان‌تر می‌شد. همین هم باعث شد ماه کامل این ماه، برای همیشه با این نام گره بخورد.

این سنت بعدها توسط نشریه قدیمی Maine Farmer’s Almanac در دهه ۱۹۳۰ ثبت و تا به امروز ماندگار شد. آن‌ها مجموعه‌ای از این نام‌های بومی، که گاه به نام «سرخ‌پوستی» نیز شناخته می‌شوند را منتشر کردند و از آن زمان تاکنون این عناوین در سراسر جهان محبوب و رایج شده‌اند.

ماه کامل اوت در فرهنگ ها و افسانه ها و تقویم های مختلف

هرچند می‌دانیم که نام ماه ماهی خاویار از فرهنگ بومیان آمریکایی و قبایل ساکن اطراف دریاچه‌های بزرگ گرفته شده است، اما این ماه کامل در افسانه‌ها و سنت‌های فرهنگی دیگر نیز جایگاه خاص خود را دارد.

برای نمونه، در فرهنگ بودایی سریلانکا این ماه با نام «اِسالا پویا» شناخته می‌شود و آغاز دوره مذهبی مهمی به نام «واسا» را نوید می‌دهد. در این کشور، هر ماه کامل یک روز تعطیل رسمی محسوب می‌شود. در سال ۲۰۲۳، دو بار این رویداد گرامی داشته شد: نخست در ۳ ژوئیه با عنوان «آدهی اسالا پویا» و سپس در این ماه کامل به نام «اسالا پویا». هر دو این مناسبت‌ها یادآور نخستین موعظه بودا پس از رسیدن به نیروانا هستند؛ موعظه‌ای که آغاز رسمی آیین بودایی به شمار می‌آید و حاوی «چهار حقیقت والا» است. همچنین، با این ماه کامل، راهبان بودایی دوره سه‌ماهه «واسا» را آغاز می‌کنند که هم‌زمان با فصل باران‌ها برگزار می‌شود.

ماه کامل اوت نه‌تنها در فرهنگ‌ها، بلکه در باورهای عامیانه نیز با افسانه‌ها و نشانه‌هایی همراه بوده است. از جمله گفته می‌شود:

• لباس‌هایی که برای نخستین بار در زیر نور ماه کامل شسته شوند، دوام زیادی نخواهند داشت.
• اگر ماه نو را از پشت شانه راست خود ببینید، شانس به سراغتان خواهد آمد.
• آغاز پروژه‌ها در زمان ماه نو، موفقیت بیشتری به همراه دارد.
• نوزادانی که تنها یک روز پس از ماه کامل به دنیا می‌آیند، از استقامت و موفقیت بیشتری در زندگی برخوردار خواهند بود.

از نظر تقویمی نیز، این ماه کامل در میانه ماه ششم تقویم چینی، ماه «آو» (Av) در تقویم عبری، و ماه محرم در تقویم اسلامی قرار دارد؛ جایگاهی که نشان می‌دهد چگونه پدیده‌ای نجومی می‌تواند هم‌زمان در فرهنگ‌ها و نظام‌های زمانی مختلف معنا پیدا کند.

رویدادهای نجومی همزمان

علاوه بر تماشای «ماه کامل ماهی خاویار» که در این ماه به اوج زیبایی خود می‌رسد، مرداد ماه امسال برای علاقه‌مندان نجوم یک فرصت ویژه است تا علاوه بر ماه، پدیده‌های دیگری مثل بارش شهابی و هم‌ترازی سیاره‌ها را هم مشاهده کنند. در ادامه، به دو رویداد مهم و چشمگیر این ماه می‌پردازیم:

بارش شهابی

در مرداد ماه، آسمان شب برای رصدگران شهاب‌ها بسیار جذاب می‌شود، به‌ویژه به خاطر بارش شهابی معروف و دیدنی «برساوشی» که هر سال در همین زمان به اوج خود می‌رسد. اوج این بارش امسال حدود ۱۳ اوت مصادف با 22 مرداد خواهد بود و معمولاً حدود یک هفته پیش و پس از آن، آسمان فعالیت بیشتری نسبت به قبل دارد.

در بهترین شرایط، تعداد شهاب‌های قابل دیدن در نیمه‌شب حدود ۳-۴ شهاب در ساعت است، اما با نزدیک شدن به سحر، این عدد می‌تواند به ۱۸ تا ۲۱ شهاب در ساعت برسد. البته این ارقام به عوامل مختلفی بستگی دارد: از میزان آلودگی نوری و وضعیت آب‌وهوا گرفته تا تجربه و دقت رصدگر.همچنین همانطور که پیشتر هم به آن اشاره کردیم، نور شدید ماه کامل به‌ویژه در زمان «ماه ماهی خاویار» می‌تواند باعث شود شهاب‌های کم‌نورتر دیده نشوند، بنابراین انتخاب یک مکان تاریک و باز می‌تواند تجربه رصد را به‌مراتب بهتر کند.

رژه سیاره ای

ماه کامل مرداد ماه امسال با یک صحنه آسمانی چشمگیر دیگر همراه خواهد بود. در روزهای میانی مرداد، هم‌زمان با غروب ماه کامل، سه سیاره درخشان زحل، ناهید و مشتری در آسمان صبحگاهی در کنار هم می‌درخشند و منظره‌ای شگفت‌انگیز را رقم می‌زنند.

زحل در صورت فلکی ماهی‌ها درست در نزدیکی ماه قرار می‌گیرد و در ۱۲ اوت حتی بیش از پیش به آن نزدیک خواهد شد. در همان زمان، زهره و مشتری در صورت فلکی دوپیکر به یک هم‌خطی (اقتران) دیدنی می‌رسند، و کمی پایین‌تر، عطارد را می‌توان در صورت فلکی خرچنگ رصد کرد.

اگر تلسکوپ یا دوربین دوچشمی در اختیار دارید، می‌توانید این فرصت را غنیمت بشمارید و اورانوس و نپتون را هم به این نمایش آسمانی اضافه کنید. این ترکیب فوق‌العاده از ماه کامل و چینش سیاره‌ها، یکی از تماشایی‌ترین صحنه‌های پیش از سپیده‌دم امسال را به شما هدیه خواهد داد.

برای پیدا کردن موقعیت دقیق ماه و سیاره‌ها در آسمان محل زندگی‌تان، استفاده از اپلیکیشن Sky Tonight را توصیه می‌کنیم. این ابزار به شما کمک می‌کند تا با دقت بیشتری، بهترین لحظه و مکان را برای تماشای این منظره خیره‌کننده انتخاب کنید.

همچنین اگر درباره پدیده جالب رژه سیاره ای کنجکاو هستید، به شما پیشنهاد میکنیم مقاله رژه سیاره ای ما را مطالعه کنید.

نتیجه گیری

با جمع‌بندی تمام آنچه گفتیم، ماه کامل مرداد امسال «ماه ماهی خاویار» نه تنها یک ابرماه خیره‌کننده است که آسمان را با درخششی کم‌نظیر روشن می‌کند، بلکه در کنار آن شاهد رویدادهای نجومی دیگری مانند اوج بارش شهابی برساوشی و هم‌ترازی دیدنی سیاره‌ها خواهیم بود.

این نام که ریشه در سنت بومیان آمریکایی دارد، امروز در فرهنگ‌های گوناگون معنا و جلوه‌ای ویژه یافته است؛ از یادآوری روزهای پرماهی در دریاچه‌های بزرگ گرفته تا جشن‌های مذهبی بودایی در سریلانکا. در کنار تمام این بار معنایی و زیبایی بصری، چنین رویدادهایی فرصتی هستند برای پیوند دوباره ما با آسمان، تجربه شگفتی‌های طبیعت و لحظه‌ای مکث در شلوغی زندگی روزمره.

اگرچه نور شدید ابرماه ممکن است اندکی از وضوح شهاب‌ها بکاهد، اما با برنامه‌ریزی و انتخاب مکان مناسب، می‌توان هم از تماشای ماه در اوج زیبایی‌اش لذت برد و هم رقص شهاب‌ها را در پهنه تاریک آسمان دید. شاید مهم‌ترین پیام این رویداد، دعوتی برای بالا نگاه کردن باشد؛ چراکه آسمان، همیشه پر از داستان‌هایی است که ارزش دیدن و شنیدن دارند، پس اگر در این شب‌ها تماشاگر این مناظر زیبا بودید، خوشحال می‌شویم عکس‌ها یا تجربه‌تان را در بخش دیدگاه‌ها یا از طریق شبکه‌های اجتماعی (در پایین صفحه) با ما به اشتراک بگذارید.

منابع

مقاله ای از وبگاه رسمی ناسا

مقاله ای از وبسایت starwalk

ماه ماهی خاویار در نشریه maine farmer’s Almanac

مقاله ای از وبگاه انجمن بین المللی شهاب سنگ