اراضی ملی: تعاریف، قوانین و نحوه تشخیص

مجتبی بقایی
مالکیت زمین و تحولات مالکیتی
1403/09/29

مقدمه

قطعا تا کنون عبارت “زمین های ملی شده” به گوشتان رسیده است اما شاید خیلی ها معنای اصلی آن را ندانند و از مواد و قوانین وضع شده در خصوص آن بی اطلاع باشند. در این مقاله قصد داریم به زمین های ملی شده و قوانین آن بپردازیم.

اگر بخواهیم در یک تعریف کوتاه اراضی ملی را تعریف کنیم باید گفت که اراضی ملی زمین‌هایی هستند که متعلق به سازمان منابع طبیعی، سازمان محیط زیست و دولت است و اشخاص خصوصی حق تصرف و بهره‌برداری از این اراضی را نخواهند داشت. اراضی ملی ممکن است داخل شهر یا خارج از شهر باشند. در ارتباط با اراضی ملی، نکته بسیار مهم، تشخیص اراضی ملی از عادی است.

این تشخیص یعنی تشخیص اراضی ملی از اراضی عادی تنها به‌وسیله کمیسیون ماده 56 منابع طبیعی امکان‌پذیر است. کمیسیون معیارهایی برای تشخیص این اراضی دارد که باید بر اساس همان عمل شود.و اگر شخص حقیقی با ارائه اسناد و مدارک در خصوص زمین های ملی شده ادعایی داشته باشد باید از طریق مراجعه ذیربط ادعای خود را اثبات نماید.

زمین ملی شده یعنی چه؟

زمین هایی که در حال حاضر انسان ها هیچ دخل و تصرفی در آنها نداشتند و همچنان شکل و شمایل طبیعی خود را حفظ نمودند مانند جنگل ها، از تاریخ ۱۳۴۱/۱۰/۲۷ در اختیار دولت و اداره منابع طبیعی در آمد و هر سند مالکیتی پس از این تاریخ هیچ ارزش قانونی نخواهد داشت و اگر شخصی سندی ارائه دهد که تاریخ آن قبل از تاریخ مذکور باشد، بدان رسیدگی می شود.

لازم به ذکر است که زمین های ملی شده ای که در داخل شهر واقع شده باشد تحت نظر سازمان مسکن و شهرسازی آن شهر می باشد.

نکته : بر اساس مصوبه سال 1341 که بر اساس مصوبه قانون ملی شدن جنگل های کشور بود، سابقه‌ی احیا (کشاورزی) زمین، ملاک تشخیص می باشد و سند مالکیت بدون احیا هیچ گونه اعتباری ندارد و بالعکس اگر قبل از تاریخ تصویب قانون ملی شدن جنگل‌ها، زمینی احیا شده باشد در شمار اراضی ملی قرار نمی گیرد.

هنگامیکه زمین به دستور مراجع ذیربط در دست کارشناسی قرار می گیرد تا زمانیکه مراحل قانونی آن طی شود، زمین جز زمین های ملی محسوب شده و سپس مطابق قوانین، آگهی شده و پس از طی شدن مدت مقرر برای فرد ثالث در نظر گرفته می شود.

اراضی ملی چگونه زمین‌هایی هستند؟

اراضی ملی زمین‌هایی را شامل می‌شود که در اختیار دولت و سازمان‌های دولتی است. مطابق با این تعریف، می‌توان نتیجه گرفت که اشخاص خصوصی حق بهره‌برداری از این اراضی را نداشته و استفاده از این زمین‌ها به‌طور کلی در اختیار دولت است. بر اساس قانون، تشخیص زمین‌های ملی از زمین‌های عادی بسیار مهم است زیرا زمین‌های ملی جزو دارایی و ثروت دولت است و در حاکمیت دولت قرار دارند. اراضی ملی ممکن است در داخل شهر و یا در خارج از شهر باشد و اگر اراضی ملی خارج از شهر باشند تحت اداره سازمان منابع طبیعی و اگر اراضی ملی داخل شهر باشند تحت اداره سازمان مسکن و شهرسازی است.

همانطور که گفته شد، هیچ شخص حقیقی و حقوقی حق تصرف در این اراضی را ندارد و در نتیجه دولت باید با تشخیص اراضی ملی از اراضی عادی، سازوکارهایی پیش‌بینی نماید که از مداخله و بهره‌برداری افراد سودجود در این زمین‌ها پیش‌گیری نماید. البته باید دقت داشت که تشخیص این اراضی کار آسانی نبوده و اگر این تشخیص به اشتباه انجام شود، ممکن است مخل حق اشخاص عادی در زمین‌های عادی باشد، زیرا اشخاص عادی می‌توانند مالک اراضی عادی بوده و در این اراضی دارای حق باشند.

برای مثال زمین‌های کشاورزی بخشی از اراضی عادی هستند که اشخاص حق دخل و تصرف در این اراضی را دارا می‌باشند. حال که با تعریف دقیق اراضی ملی آشنا شدید، لازم است تا در بخش بعد از این مطلب به بیان معیار تشخیص زمین‌های ملی از عادی بپردازیم.

مواد مربوط به زمین های ملی شده

در ماده یک قانون ملی شدن جنگل‌های کشور مصوب ۱۳۴۱/۱۰/۲۷، مقرر شد که از تاریخ تصویب این قانون، عرصه و اعیانی کلیه جنگل‌ها، مراتع، بیشه‌های طبیعی و اراضی جنگلی جزو اموال عمومی محسوب شده و متعلق به دولت خواهند بود، حتی اگر قبل از این تاریخ، افراد آن را تصرف کرده و سند مالکیت دریافت کرده باشند.

در ماده ۲۰ آیین‌نامه اجرایی این قانون مصوب ۱۳۴۲/۶/۶، کمیسیونی مرکب از رئیس کل کشاورزی استان، سرجنگلدار و بازرس سرجنگلداری برای رسیدگی به اعتراضات سازمان جنگلبانی یا شخص ذینفع نسبت به نظر تشخیصی جنگل‌دار در خصوص منابع ملی مندرج در ماده یک قانون ملی شدن جنگل‌ها تعیین شد. این کمیسیون موظف بود با رعایت تعاریف مقرر در آیین‌نامه، رسیدگی کرده و نظر خود را اعلام کند. نظر اکثریت اعضای هیئت، قطعی و لازم‌الاجرا بود.

متعاقباً با تصویب قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع مصوب ۱۳۴۶/۵/۲۵، در ماده ۵۶ (اصلاحی ۱۳۴۸)، تشخیص منابع ملی‌شده و مستثنیات قانون ملی شدن جنگل‌ها و مراتع به وزارت منابع طبیعی واگذار شد.

در این قانون، به اشخاص ذینفع این اختیار داده شد تا ظرف یک ماه پس از اخطار کتبی یا آگهی آن وزارت که در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار مرکز و یکی از روزنامه‌های محلی یا از طریق سایر وسائل معمول منتشر می‌شود، اعتراض خود را با ذکر دلایل و مستندات به مرجع صادرکننده آگهی یا محل صدور اخطار تسلیم نمایند. برای رسیدگی به این اعتراضات، کمیسیونی مرکب از فرماندار، رئیس دادگاه شهرستان و سرپرست منابع طبیعی محل یا نمایندگان آن‌ها تعیین گردید تا تصمیم‌گیری نماید. تصمیم کمیسیون با اکثریت آراء قطعی بود و چنانچه نظر کمیسیون به ملی بودن اراضی رسید، وزارت منابع طبیعی می‌توانست دستور رفع تصرف صادر کند و مأموران انتظامی موظف به اجرای آن دستور بودند.

تشخیص و تمییز اراضی ملی از مستثنیات و املاک خصوصی اولین گام در راستای حفاظت از اراضی ملی، جلوگیری از اتلاف، تجاوز، تصرف عدوانی و تغییرکاربری غیرمجاز در این اراضی است. به همین دلیل، در قوانین و آئین‌نامه‌های اجرایی مربوط به اراضی ملی، تشریفات و ضوابط خاصی برای تشخیص اراضی ملی از مستثنیات تعیین شده است. آگاهی دقیق از این مقررات نه تنها امکان حفاظت بهتر از منابع طبیعی را فراهم می‌کند، بلکه موجب می‌شود که حقوق مالکیت اشخاص و دولت به‌طور مؤثرتر و قانونی‌تر احقاق گردد.

اگر به مطالب مربوط به زمین علاقه مندید این مقاله را از دست ندهید!

اراضی موات: فرصتی برای توسعه یا مانعی در برابر پیشرفت

مفهوم قانونی تشخیص اراضی ملی از مستثنیات

تشخیص در لغت به معنای تمیز دادن یا جدا کردن چیزی از چیز دیگری است و در مبحث اراضی ملی به فرآیند تفکیک شدن اراضی ملی از مستثنیات تشخیص اطلاق می شود که پس از انجام فرآیند تشخیص نظر مرجع تشخیص اراضی ملی از مستثنیات مبنی بر ملی یا مستثنیات بودن زمین (اراضی مستثنیات)در قالب برگه ای با عنوان برگ تشخیص که یک سند رسمی است تنظیم و اعلام می گردد و نتیجه اینکه با انجام تشخیص،مالکیت دولت نسبت به اراضی ملی مستقر و متعاقب آن اسناد مالکیت سابق ابطال و سند مالکیت جدید بنام دولت صادر می گردد.

مستثنیات اراضی ملی(مستثنیات منابع طبیعی چیست؟)

مستثنیات جمع استثنا به معنای جدا شده یا تفکیک شده است و در اصطلاح حقوقی به معنای جدا کردن یا تفکیک چیزی از اصل است.که براساس ماده 1 قانون ملی شدن جنگل ها و مراتع کشور،عرصه و اعیانی کلیه جنگل ها و مراتع و بیشه های طبیعی و اراضی جنگلی در شمول اراضی ملی قرار گرفته است.که از شمول این اراضی بخشی در قالب مستثنیات اراضی ملی(اراضی مستثنیات) از شمول قانون ملی شدن خارج و کماکان در مالکیت اشخاص باقی مانده است،که در نقشه اراضی ملی و مستثنیات تنظیمی توسط مامورتشخیص این تفکیک اعمال و ضمیمه برگ تشخیص می گردد.

که عبارتند از:

1.توده های جنگلی محاط در زمین های زراعی که در اراضی جنگلی شمال کشور و در محدوده اسناد مالکیت رسمی اشخاص واقع شده باشد،مشمول مقررات ماده یک از تصویب نامه قانونی نیستند،ولی بهره برداری از آنها تابع مقررات عمومی قانون جنگل ها و مراتع است.(مستندا به تبصره 2 ماده 3 قانون ملی شدن جنگل ها و مراتع)

2.عرصه و محاوط تاسيسات و خانه‌هاي روستايي و همچنين زمين‌هاي زراعي و باغات واقعه در محدوده اسناد مالکيت جنگل‌ها و مراتع که تا تاريخ تصويب اين قانون احداث شده‌اند،مشمول ماده يک اين قانون نخواهند بود. ادارات ثبت مجازند با تشخيص و گواهي سازمان جنگلباني ايران اسناد مالکيت عرصه و اعياني جداگانه براي مالکين آنها صادر نمايد.( مستندا به تبصره 3 ماده 3 قانون ملی شدن جنگل ها و مراتع)

3.مراتع غير مشجري که با توجه به قانون اصلاحات ارضي مصوب سال 1340 در سهم اشخاص قرار گرفته و همچنين مراتع غير مشجري که در تاريخ تصويب اين قانون يا بعداً به موجب اسناد مالکيت يا آراي قطعي محاکم قضايي يا هيأت‌هاي رسيدگي به املاک واگذاري در محدوده املاک مزروعي قرار گرفته يا بگيرند مشمول مقررات اين قانون نخواهد بود.( مستندا به شق ب بند 2 ماده 4 قانون ملی شدن جنگل ها)

4.وفق ماده 63 قانون حفاظت و بهره برداری مساحت محوطه‌ها و ساختمانها و‌ تأسیسات در منابع ملی شده که تا قبل از تصویب ملی شدن جنگلها احداث شده‌اند تا بیست برابر مساحت زیر بنا مستثنیات اراضی ملی محسوب خواهد شد.

نکته کاربردی:

هر چند در خصوص اراضی مستثنائات از مقررات قانون ملی شدن،مالکیت خصوصی اشخاص بر آنها کماکان باقی می ماند،اما حدود مالکیت اشخاص تحدید شده و مالک تنها می تواند در جهت زراعت یا چرای دام ها از این مراتع بهره مند شود و حق تبدیل یا تغییر وضعیت این اراضی را ندارد.در صورتی که مالک بدون دریافت مجوز از مراجع قانونی از این مقرره تخطی نماید،با احراز موضوع در کمیسیون ذی صلاح مالکیت وی از بین رفته و مالکیت دولت بر آن مجددا مستقر خواهد شد.

ملاک تشخیص اراضی ملی از مستثنیات

در خصوص تشخیص اراضی ملی از مستثنیات و نتیجتا اثبات مالکیت اراضی ملی اولین گام تعیین مبنای و ضابطه تشخیص است.

با این توضیح که به استناد صدر ماده 2 قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی مصوب 1371 و ماده 2 آئین نامه اجرائی 1371/12/16 آن ضابطه و ملاک تشخیص منابع ملی و مستثنیات قانونی آن،بر اساس تعاریف مصرح در قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل ها و مراتع مصوب 1346/05/25 از اراضی ملی (جنگل،مرتع،بیشه های طبیعی ،اراضی جنگلی ) خواهد بود.که مراجع ذی صلاح با رعایت تعاریف اعلامی صدرالذکر موظف به اتخاذ تصمیم می باشند.

نحوه تشخیص اراضی ملی از مستثنیات

مامور تشخیص به موجب دستورالعمل مربوط به امور شناسایی ،تشخیص ،ممیزی و تملک اراضی ملی و دولتی نسبت به اعمال روش تشخیص مستثنیات از اراضی ملی (روشهای تشخیص اراضی ملی از کشاورزی) اقدام می نماید.

1.تهیه نقشه یا کروکی از منطقه مورد بازدید

2.تحقیق از مطلعین و معتمدین و همجواران در خصوص زمان پیدایش آثار موجود در طبیعت چون باغ،مزرعه و تاسیسات

3.در صورت وجود مستحدثات تعیین تاریخ احداث آن بهمراه دلایل آن اثباتی آن در برگ بازدید .

4.تنظیم گزارش و اظهارنظر در خصوص منطقه مورد بازدید و تسلیم به واحدی که او را مامور رسیدگی نموده است.

5.استعلام از اداره ثبت اسناد و مدارک در خصوص سوابق عرصه منطقه مورد نظر و احراز آخرین وضعیت ثبتی آن.

6.استعلام از اداره کشاورزی به اینکه در اجرای قانون اصلاحات ارضی دارای سابقه ثبت نسق زراعی می باشد یا خیر.

7.نهایتا با تکمیل و انجام مراحل فوق مامور مجری تشخیص با جمع بندی از مستندات و دلایل ذیل نظر خود را مبنی بر ملی یا مستثنیات بودن ملک مربوطه در قالب برگ تشخیص اعلام می نماید.

تشخیص اراضی ملی از اراضی عادی چگونه است؟

به صورت کلی معیارهایی برای تشخیص زمین ملی از زمین عادی وجود دارد. این معیارها مطلق بوده و در نتیجه نمی‌توان این موارد را به موارد دیگری تسری داد. در میان معیارهای تشخیص اراضی ملی، مهم‌ترین معیار، احیای زمین است. در همین راستا باید بدانید چنانچه زمینی سابقه احیا داشته باشد می‌توان نتیجه گرفت که این زمین، یک زمین عادی است. دلیل این امر نیز این است که اراضی ملی، نباید دارای سابقه احیا باشند. با این وجود، معیارهای دیگری نیز در این زمینه وجود دارد که اگر یکی از موارد ثابت شود در نتیجه آن زمین دیگر بخشی از اراضی ملی نخواهد بود. این معیارها به شرح زیر می‌باشند.

زمین در محدوده روستا و یا در مجاورت چاه آب، قنات و یا رودخانه قرار داشته باشد.
زمین دارای شیب زیادی نباشد؛ زمین‌های دارای شیب تند و زیاد برای کشاورزی مناسب نیستند و از این رو جزء اراضی ملی‌شده محسوب خواهند شد.
هرگونه دستکاری و دخالت دست انسان و انجام فعالیت‌های ساخت و ساز در زمین مورد نظر مطرح گردد، آن زمین دیگر یک زمین ملی نیست. وجود طویله، خرمنگاه، خانه باغ و … در زمین نشان‌دهنده تصرف آن می‌باشد.
اگر زمین به صورت کرت‌بندی و تقسیم‌بندی شده باشد، می‌تواند به‌عنوان دلیلی مبنی بر احیای آن شناخته شود.
در صورتی‌که در زمین مورد نظر در طی سالیان متوالی درختان میوه وجود داشته باشد.
وجود جوی‌های قدیمی و جدید در زمین.
قرار گرفتن زمین در مسیر آب.
اراضی مورد نظر فاقد پوشش گیاهی مرتعی باشد.
زمینی که دارای درخت های تنومند و مسیر آبیاری باشد.
زمین هایی که در زیر مسیر جریان آب قرار دارند.
زمین هایی که دارای جوی هستند و یا آثار جویی قدیمی در آن دیده می شود.
زمین های دارای پوشش گیاهی مربوط به فعالیت های کشاورزی در سالهای گذشته می باشند.
زمین های واقع در محدوده آبی از جمله چشمه، رودخانه، قنات یا چاه می باشند.
همانطور که می دانید رنگ زرد در نقشه های هوایی به معنی زمین های زراعی می باشد و اگر زمین در آن محدوده واقع شده باشد زراعی محسوب می شود. البته این مورد نیاز مستلزم نظر کارشناس می باشد.
زمین هایی که بخشی از یک مزرعه هستند و یا در اراضی یک روستا واقع شدند.
زمین هایی که قبلیت کشت و آبیاری را دارند و همچنین دارای مرزبندی ثبتی یا حداقل عرفی می باشند.
زمین هایی که در آن مسیرهای عبوری قدیمی به چشم می خورد و بیانگر آن است که در گذشته از این مسیرها برای رفت و آمدهای زراعی استفاده می شده است.
زمین هایی که دارای بنای قدیمی مربوط به زراعت و کشاورزی در آن وجود دارد.
زمین‌هایی که در تصویر های هوایی، به وسیله ابزار استریوسکوپ احیاء قدیمی در آن‌ها دیده شود. این همچنین مبتنی بر تشخیص کارشناس صالح می باشد.
زمین هایی که وضعیت خاک کنونی آن نشان می دهد که در گذشته بر روی آن کشت صورت گرفته است.
زمین ‌هایی که در آن‌ها باغبانی یا فعالیت کشاورزی انجام شده باشد. همچنین به این نکته توجه داشته باشید که کارهایی که به عنوان پیش نیاز فعالیت‌های کشاورزی و زراعی شناخته می‌شوند، در این جا شامل این ماده می شوند. به این موارد تحجیر گفته می شود.

استعلام اراضی ملی چگونه است؟

یکی از روش‌های رایج برای تشخیص اراضی ملی، استعلام این اراضی است. متقاضیانی که قصد دارند وضعیت مالکیت اراضی مورد نظر خود را از نظر ملی بودن بررسی کنند، باید پیش از مراجعه به اداره منابع طبیعی، ابتدا به دفاتر پیشخوان دولت مراجعه نمایند. در این مرحله، متقاضیان باید مدارک و مستندات مربوطه به همراه نامه مرجع استعلام‌شده را به دفاتر پیشخوان ارائه داده و رسیدی شامل کد رهگیری و کد درخواست دریافت کنند.

پس از دریافت مدارک، دفاتر پیشخوان دولت اسناد را از طریق سامانه آنلاین به اداره منابع طبیعی ارسال می‌کنند. اداره منابع طبیعی پس از بررسی‌های لازم و تطبیق اطلاعات موجود، پاسخ استعلام را به متقاضی ارسال می‌کند.

مدارک مورد نیاز برای مراجعه به دفاتر پیشخوان دولت شامل موارد زیر است:

فتوکپی برابر اصل مدرک زمین مورد تقاضا: این مدرک باید شامل سند رسمی زمین یا هرگونه مدارک معتبر مالکیت باشد.
نقشه UTM دار زمین مورد تقاضا (ممهور به کارشناس): نقشه UTM باید دقیق و معتبر باشد و توسط کارشناس رسمی نقشه‌برداری مهر و تأیید شود.
فایل اتوکد با پسوند DWG: این فایل باید دقیقاً اطلاعات مکانی و جغرافیایی زمین مورد تقاضا را نشان دهد.
وکالت‌نامه محضری (در صورت درخواست از طرف شخص ثالث): در صورتی که درخواست استعلام به نمایندگی از مالک اصلی صورت گیرد، وکالت‌نامه رسمی محضری ضروری است.
برگه درخواست استعلام: این فرم معمولاً توسط دفاتر پیشخوان دولت آماده و به متقاضیان ارائه می‌شود.
کارت ملی مالک: برای تأیید هویت مالک، کپی کارت ملی فرد یا افراد درخواست‌دهنده الزامی است.

پس از تکمیل این مدارک و ارسال آن‌ها به سامانه، اداره منابع طبیعی با بررسی مستندات و اطلاعات موجود، تصمیم نهایی را اتخاذ کرده و پاسخ استعلام را صادر می‌کند. توجه به دقت در تکمیل و ارسال مستندات ضروری است، زیرا هرگونه اشتباه یا نقص در مدارک ممکن است فرآیند استعلام را به تأخیر انداخته یا موجب رد درخواست شود.

استعلام اراضی ملی نه تنها به تعیین وضعیت مالکیت اراضی کمک می‌کند، بلکه به جلوگیری از تصرفات غیرمجاز و سوءاستفاده از منابع طبیعی نیز کمک خواهد کرد.

نتیجه‌گیری

در این مقاله سعی کردیم تا مفهوم اراضی ملی و فرآیند تشخیص این اراضی را به طور کامل و جامع بررسی کنیم. اراضی ملی به زمین‌هایی اطلاق می‌شود که تحت مالکیت دولت قرار دارند و هیچ فرد یا نهادی نمی‌تواند بدون مجوزهای قانونی از آن‌ها بهره‌برداری کند. این اراضی از اهمیت بالایی برخوردارند، چرا که حفاظت از آن‌ها به حفظ منابع طبیعی، اکوسیستم‌ها و محیط‌زیست کمک می‌کند.

تشخیص اراضی ملی از اراضی عادی و مستثنیات نیازمند دقت و رعایت قوانین و مقررات خاص است. فرآیند تشخیص باید توسط مراجع ذی‌صلاح و با استفاده از مدارک و مستندات معتبر صورت گیرد تا از هرگونه تصرف غیرقانونی جلوگیری شود. برای افرادی که قصد دارند در این زمینه اقداماتی قانونی انجام دهند، آگاهی از مراحل مختلف تشخیص و مستندات مورد نیاز بسیار مهم است.

علاوه بر این، با توجه به پیچیدگی‌های موجود در این حوزه، استفاده از مشاوره حقوقی و بهره‌گیری از متخصصان می‌تواند فرآیند تشخیص اراضی ملی را تسریع کرده و از اشتباهات احتمالی جلوگیری کند. از طرف دیگر، رعایت این قوانین نه تنها به حفاظت از منابع طبیعی کمک می‌کند، بلکه برای حفظ حقوق دولت و پیشگیری از تضییع اراضی ملی نیز ضروری است.

در پایان، می‌توان نتیجه گرفت که نظارت دقیق و قانونی بر اراضی ملی می‌تواند به حفظ و بهره‌برداری پایدار از منابع طبیعی کشور کمک کند. همچنین، آگاهی از حقوق مالکیتی و قوانین مربوط به اراضی ملی، برای جلوگیری از تصرفات غیرقانونی و بهبود مدیریت اراضی امری حیاتی است.