از غارنشینی تا یکجانشینی

مقدمه

آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که نخستین خانه و مسکن چه زمانی و چگونه ساخته شد؟ چه عاملی موجب شد انسان‌ها از زندگی در سفر دست بردارند و در یک جا ساکن شوند؟ ما در این مقاله به دوران یخبندان سفر خواهیم کرد؛ زمانی که انسان‌ها به شیوه غارنشینی زندگی می‌کردند و به بررسی ماجراهای نخستین خانه‌ها خواهیم پرداخت. سپس نگاهی به تاریخچه سکونت و شروع اولین تمدن‌ها و شهرنشینی خواهیم انداخت.

خانه، به عنوان بخشی از زندگی ما، تعریف مشخصی ندارد. آیا یک سرپناه موقت در برابر آفتاب را می‌توان خانه نامید؟ اگر یک غار خانه باشد، آیا چادرها نیز خانه محسوب می‌شوند؟ شناسایی قدیمی‌ترین خانه‌ها به دلیل استفاده از موادی که به خوبی حفظ نشده‌اند و همچنین ابهامات موجود درباره اینکه آیا این ساختارها واقعاً خانه بوده‌اند یا خیر، دشوار است. در این مقاله تلاش می‌کنیم تا به این سوالات پاسخ دهیم و دنیای جذاب و پیچیده‌ای که در پس تاریخ خانه‌سازی نهفته است را کشف کنیم.

خانه انسان اولیه

ممکن است انسان‌ها پیش از آنکه به معنای امروزی «انسان» باشند، در خانه‌ها زندگی کرده باشند. قدیمی‌ترین شواهد باستان‌شناسی از ساخت خانه به مکان مشهور «دره اولدوپای» (که با نام دره اولدوفای هم شناخته می‌شود) در تانزانیا برمی‌گردد و این سازه حدود ۱.۸ میلیون سال قدمت دارد. هیچ‌کس دقیقاً نمی‌داند کدام گونه از انسان‌های اولیه ابزارها (و خانه‌ها)ی یافت شده در اولدوپای را ساخته است. اما هر که بوده، حدود یک و نیم میلیون سال پیش از گونه‌ی انسان مدرن به شکلی که امروزه می‌شناسیم، زندگی می‌کرده است.

بیایید با این خانه باستانی شروع کنیم، یک خانه که ۱.۸ میلیون سال قدمت دارد و دقیقاً در شرایط قابل سکونت نیست. منظورمان از این خانه، دایره‌ای از سنگ است که اطراف یک نقطه کمی فرورفته در زمین قرار گرفته است. این دایره حدوداً ۱۳ فوت قطر دارد و در بسیاری از جهات، شبیه به پایه‌های کلبه‌هایی از چوب یا علف است که هنوز هم توسط شکارچی‌-گردآوران در بخش‌های دیگر جهان ساخته می‌شود.

اما همه با این نظریه که این دایره‌های سنگی، قدیمی‌ترین خانه‌های جهان هستند موافق نیستند. پیتر پرگرین، استاد انسان‌شناسی در دانشگاه لارنس می‌گوید این احتمال وجود دارد که این سنگ‌ها کاملاً تصادفی به این شکل قرار گرفته باشند؛ به عنوان مثال، ممکن است رشد یک درخت بزرگ و سپس مردن آن باعث شده باشد که این سنگ‌ها به مرور به اطراف رانده شوند. همچنین، حتی اگر انسان‌های اولیه آن سنگ‌ها را به عمد در اینجا گذاشته باشند و چیزی بر روی آن‌ها ساخته باشند، همه باستان‌شناسان حاضر نیستند آن را خانه بنامند.

در مقابل، برخی از قدیمی‌ترین خانه‌هایی که همه بر سر آن‌ها اتفاق نظر دارند، در مکان‌هایی مانند ترا آماتا در نیس، فرانسه یافت شده‌اند؛ محلی با قدمت ۴۰۰ هزار سال که محققان در آنجا آثار چاله‌های ایجاد شده برای ستون‌ها و بقایای آتش برای پخت‌وپز را پیدا کرده‌اند، به همراه انبوهی از سنگ‌ها که احتمالاً پایه‌های این ساختارها بوده‌اند.

نکته جالب اهمیت این است که بعضی از این ساختارهای نام برده شده به عنوان سکونتگاه انسان، هنوز هم توسط انسانهای شکارچی‌-گردآورنده در بخش‌های دیگر جهان ساخته می‌شود. در ادامه درباره دوره ای که بیشتر انسانها به شیوه شکارچی-گردآورنده زندگی می کردند می پردازیم.

 چرا انسان ها دست از زندگی در سفر برداشتند و در یک جا ساکن شدند؟ 

 ابتدا قبل از اینکه به جواب این سوال بپردازیم، بیاید کمی درباره شیوه زندگی انسان شکارچی-گردآورنده یا به انگلیسی Hunter-gatherer صحبت کنیم.

عنوان شکارچی-گردآورنده به گروه‌های اجتماعی اولیه‌ای اطلاق می‌شود که به صورت دوره‌ای در جستجوی غذا و منابع طبیعی به شکار و جمع‌آوری می‌پرداختند. این سبک زندگی به دوران پیش از کشاورزی و زندگی دائمی مربوط می‌شود و شامل فعالیت‌های متنوعی چون شکار حیوانات وحشی، جمع‌آوری میوه‌ها، دانه‌ها و سایر مواد غذایی از طبیعت می‌شود.

تحقیقات نشان می‌دهد که این جوامع معمولاً در گروه‌های کوچک و متحرک زندگی می‌کردند، به طوری که تعداد آن‌ها معمولاً بین ۲۰ تا ۵۰ نفر بود و با توجه به فصول و منابع موجود، محل زندگی خود را تغییر می‌دادند. این شیوه زندگی با وجود اینکه به آن‌ها اجازه می‌داد تا از منابع محیطی بهره‌برداری کنند و به صورت پویا با تغییرات اقلیمی و شرایط محیطی سازگار شوند، باعث میشد تا به دلیل عدم وجود منابع غذایی دائمی و پایدار، اغلب با خطرات کمبود غذا مواجه باشند و امنیت کمتری نسبت به جوامع ساکن تجربه کنند. از همین رو جوامع شکارچی-گردآورنده به یکجانشینی روی آورد که در ادامه مفصلا به آن می پردازیم:

ظهور کشاورزی و ایجاد ثبات

 قبل از اینکه انسان ها احساس نیاز به کشاورزی کنند، دائم در حال جا به جایی بودند و هیچوقت ساکن نبودند. اما با به پایان رسیدن عصر یخبندان، شیوه جدیدی از زندگی آغاز شد. باستان شناس استرالیایی، Vere Gordon Childe، ابتدا شروع کشاورزی را با تغییرات آب و هوایی مرتبط دانست. او اشاره می کند که در پایان آخرین عصر یخبندان (6000-13000 سال پیش)، دمای متوسط زمین افزایش یافت و یخچال ها به سرعت به سمت شمال حرکت کردند.

علاوه بر این، بارندگی در جنوب غربی آسیا و آفریقا به تدریج کاهش یافت. بنابراین سال به سال این منطقه دچار طلسم های خشکسالی می شد که باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و چندین گونه جانوری می شد. در طی یک دوره طولانی، جنگل های بارانی به زیستگاه های ساوانا تبدیل شدند، جایی که گیاهخواران تنها برای چند ماه در آن ساکن بودند. در این شرایط ، انسان ها نمی توانستند خود را در طول سال فقط با شکار و جستجوی علوفه حفظ کنند.

گروه‌های انسانی که در قاره‌های مختلف زندگی می‌کردند و از وجود یکدیگر بی‌اطلاع بودند، مجبور شدند غذای خود را تولید کنند و کشاورزی در مدت کوتاهی در سراسر جهان آغاز شد. با توسعه کشاورزی و افزایش بهره وری، جمعیت انسانی به طور متناسبی رشد کرد . به این ترتیب، 5000 سال پیش، کشاورزی جایگزین بهتری برای شیوه زندگی شکارچیان-گردآورنده به نظر می رسید. با پیشرفت کشاورزی، بسیاری از تمدن‌های رودخانه‌ای در دره سند، مصر، بین‌النهرین و چین به وجود آمدند. و همانطور که می بینید این تمدن های اولیه درست در مناطقی به وجود آمدند که در این سال ها دچار مشکلاتی چون خشکسالی شده بودند(یعنی جنوب غربی آسیا و آفریقا). 

خانه های ماقبل تاریخ  

اولین خانه هایی که بعد از خانه های انسانهای اولیه (که آثار آن‌ها به وضوح قابل شناسایی نیست) توسط باستان شناسان شناسایی شد به عصر یخبندان برمی گردد، زمانی که انسان در غارها زیست می کرده(غار نشینی) و بعد از آن هم از پوست ماموت استفاده می کرده تا چیزی شبیه به چادر را بسازد. همین طور از استخوان های ماموت نیز به عنوان تکیه گاه استفاده می شده.

در 7000 سال قبل از میلاد کشاورزی در سراسر اروپا گسترش یافته بود. زمانی که مردم کشاورزی را آغاز کردند، زندگی در چادرهای ساخته شده از پوست حیوانات را متوقف کردند و شروع به زندگی در کلبه های ساخته شده از سنگ یا چوب و با سقف های کاه گلی کردند. همین طور آنها به تدریح طرز ساختن آجرهای خشک شده را آموختند و از ان برای خانه سازی استفاده می کردند. همچنین آموختن ساخت ملات به آنها کمک کرد تا گچ کاری های متنوعی را به معماری و ساختن خانه های خود اضافه کنند. 

 اولین تمدن ها و شهرها  

• کاتال هویوک یکی از اولین شهرهای جهان بود. این بنا در حدود 6500 سال قبل از میلاد در جایی که اکنون ترکیه نامیده می شود، اندکی پس از شروع کشاورزی ساخته شد. کاتال هویوک احتمالاً حدود 6000 نفر جمعیت داشته است. در کاتال هویوک خانه ها از آجر گلی ساخته شده بودند. خانه‌ها در تماس با یکدیگر ساخته شده‌اند. آنها در نداشتند و از دریچه های پشت بام وارد خانه ها می شدند. احتمالاً داشتن ورودی در پشت بام از داشتن آنها در دیوارها امن تر بود. (Catal Huyuk در میان شهرهای اولیه غیرمعمول بود زیرا با دیوار احاطه نشده بود). از آنجایی که خانه ها با همدیگر ساخته شده اند، پشت بام ها باید مانند خیابان عمل کرده باشند! مردم باید از روی آنها عبور کرده باشند. در کاتال هویوک هیچ شیشه ای در پنجره ها وجود نداشت و خانه ها دودکش نداشتند. در عوض، تنها سوراخ هایی در پشت بام وجود داشت تا دود خارج شود. داخل خانه ها گچ بری شده بود و اغلب نقاشی های دیواری از مردم و حیوانات روی دیوارها کشیده شده بود. مردم روی سکوها می خوابیدند. در کاتال هویوک مرده ها در داخل خانه ها دفن می شدند. (اگرچه ممکن است در بیرون در معرض دید کرکس ها قرار گرفته باشند).  

• از اولین تمدنها در سومر (که عراق کنونی است) به وجود آمده است که در آن تعدادی شهر-دولت وجود داشت. هر شهر یک خدای محافظ داشت و پادشاه به عنوان نماینده او بر روی زمین در نظر گرفته می شد. در زیر پادشاهان اشراف و بازرگانان ثروتمندی بودند که در خانه های بزرگ با اتاق های زیاد در آسایش قابل توجهی زندگی می کردند. خانه هایشان دو طبقه بود و دور تا دور حیاط چیده بودند. با این حال مردم فقیر در کلبه های ساده زندگی می کردند.

• تمدن دیگری در دره سند پدید آمد. مرکز آن شهر موهنجو دارو بود. خانه ها 2 یا حتی 3 طبقه بودند و از آجر ساخته شده بودند زیرا سنگ در این منطقه غیر معمول بود. آجرها اندازه استاندارد داشتند و تمدن دره سند دارای وزن و اندازه استاندارد بود.

اگر تمایل دارید که درباره اولین تمدن ها و تاریخچه شهر نشینی از گذشته های دور تا به حال اطلاعات بیشتری به دست آورید ما به شما مقاله دیگرمان با عنوان “شهرنشینی؛ 0 تا 100 هر آنچه از شهرها میدانیم“ را پیشنهاد می دهیم.

نتیجه گیری

شکل‌گیری خانه به عنوان یک نهاد اجتماعی و فرهنگی در تاریخ بشر، نماد پیشرفت و تحول انسان‌ها از زندگی شکارچی-گردآورنده به جوامع پیچیده‌تر و یکجانشین است. از دیرباز، خانه‌ها نقش کلیدی در زندگی انسان‌ها ایفا کرده‌اند و به نوعی می‌توان آن‌ها را بازتاب‌دهنده نیازهای مادی و معنوی انسان‌ها دانست. با توجه به نشانه‌های باقی‌مانده از خانه‌های اولیه، ما می‌توانیم به درک بهتری از نیازهای اولیه انسان‌ها و نحوه تطبیق آن‌ها با تغییرات محیطی و اجتماعی برسیم. این نشانه‌ها نه تنها به ما اطلاعاتی درباره ساختارهای فیزیکی خانه‌ها می‌دهند، بلکه نشان‌دهندهٔ الگوهای رفتاری، اجتماعی و فرهنگی انسان‌ها در زمان‌های مختلف نیز هستند.

در نهایت، مطالعه خانه‌ها نه تنها نمایانگر تاریخ زندگی بشر است، بلکه می‌تواند به ما در شناخت بهتر سیر تحول هویتمان و روابط انسانی کمک کند. خانه‌ها با دارا بودن تاریخچه‌ای غنی و متنوع، ابزاری برای درک عمیق‌تری از تحول اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع انسانی به شمار می‌آیند. به این ترتیب، خانه‌ها نه تنها به عنوان سرپناه، بلکه به

عنوان نمادهای پیشرفت و تطور انسانی در طول زمان شناخته می‌شوند. این نهادها با هم تنیده شدن زندگی‌های فردی و اجتماعی ما، می‌توانند نقش مهمی در تبیین هویت ملی و فرهنگی ما نیز ایفا کنند. بنابراین، بررسی و شناخت این ساختارها به ما این امکان را می‌دهد که به عنوان یک جامعه، به شناخت بهتری از خود و تحولات تاریخی‌مان برسیم.

منابع

?Who Built The First House? And What Even Is A House

مقالاتی از مجله نشنال جئوگرافیک، از جمله مقاله How we went from hunter-gatherers to monument builders

مقالاتی از مجله smithsonian