منظومه شمسی : 8 سیاره و سفری به مرکز کهکشان

مقدمه‌ای بر منظومه شمسی

منظومه شمسی (Solar System) ، خانه ما در کیهان، یک سامانه بزرگ و پیچیده است که با ترکیب شگفت‌انگیزی از اجرام آسمانی شکل گرفته و به‌واسطه نیروی گرانش خورشید در کنار یکدیگر حفظ شده‌اند. این منظومه حدود 4.6 میلیارد سال پیش از ابری از گاز و غبار به وجود آمده است و خورشید، که منبع اصلی انرژی در این سیستم است، نقشی حیاتی در پایداری و حیات آن ایفا می‌کند. خورشید تقریباً 99.8 درصد از جرم منظومه شمسی را به خود اختصاص داده و گرانش عظیم آن، سیارات، سیارک‌ها، دنباله‌دارها و دیگر اجرام را در مدارهای منظم به حرکت درمی‌آورد.

این منظومه شامل هشت سیاره اصلی است که به دو دسته تقسیم می‌شوند: سیارات سنگی (زمینی) شامل عطارد، زهره، زمین و مریخ، و سیارات گازی غول‌پیکر شامل مشتری، زحل، اورانوس و نپتون. علاوه بر این، منظومه شمسی میزبان صدها قمر، میلیون‌ها سیارک و تعداد زیادی از دنباله‌دارها و اجرام یخی کوچک‌تر است. مناطق ویژه‌ای مانند کمربند سیارک‌ها بین مدارهای مریخ و مشتری و کمربند کویپر در حاشیه خارجی منظومه، اجرام بسیار متنوعی را در خود جای داده‌اند که همچنان موضوع تحقیقات گسترده علمی هستند.

اهمیت مطالعه منظومه شمسی فراتر از درک جهان فیزیکی است؛ این مطالعه به ما کمک می‌کند تا پاسخ‌هایی برای پرسش‌های اساسی مانند منشأ حیات، چگونگی شکل‌گیری سیارات و امکان وجود حیات در دیگر نقاط جهان بیابیم. از کاوش‌های پیشرفته توسط فضاپیماهایی چون “ویجر” و “پایونیر” گرفته تا رصدخانه‌های قدرتمند زمینی و فضایی که به دنبال کشف اسرار نهفته در اعماق کیهان هستند، هر روز اطلاعات بیشتری درباره این سامانه به‌دست می‌آید.

با پیشرفت‌های علمی اخیر، درک ما از گذشته و حال این سامانه به‌طور چشم‌گیری گسترش یافته است. برای مثال، کشف نشانه‌هایی از آب در ماه و مریخ، و مشاهده سیارات فراخورشیدی در دیگر منظومه‌ها، پرسش‌های جدیدی درباره امکان حیات و آینده بشریت در فضای گسترده‌تر به وجود آورده است. مطالعه منظومه شمسی نه تنها پنجره‌ای به گذشته زمین و سیارات دیگر باز می‌کند، بلکه امیدهایی را نیز برای آینده بشر در فضا ایجاد می‌کند.

اجزای اصلی منظومه شمسی :

منظومه شمسی از مجموعه ای از اجرام آسمانی متنوع تشکیل شده است که هر کدام نقش خاصی در پویایی و تعادل این سامانه دارند. در ادامه، به تفکیک و توضیح هر یک از این اجزا می‌پردازیم:

خورشید (The Sun)

این ستاره تقریباً 99.8 درصد از جرم کل منظومه شمسی را تشکیل می‌دهد. خورشید در مرکز منظومه شمسی قرار گرفته و منبع اصلی نور و گرما برای تمام سیارات، از جمله زمین است. زندگی بر روی زمین به دلیل انرژی و نور خورشید امکان پذیر است. واژه لاتین برای خورشید “سول” (Sol) است که صفت اصلی همه چیزهای مرتبط با خورشید است. همچنین هلیوس ، خدای خورشید در اساطیر یونان، در نام‌گذاری بسیاری از اصطلاحات علمی مرتبط با خورشید نقش داشته است، مانند هلیوسفر.

ابعاد و فاصله خورشید

خورشید با شعاعی حدود 700.000 کیلومتر، یک ستاره با اندازه متوسط است، اما جرم آن بیش از 330.000 برابر زمین است و حجمی معادل 1.3 میلیون برابر زمین دارد. خورشید حدود 150 میلیون کیلومتر از زمین فاصله دارد. نزدیک ترین ستاره به خورشید، سیستم ستاره ای آلفا قنطورس است که حدود 4.24 سال نوری با ما فاصله دارد.

مدار و چرخش خورشید

خورشید، به همراه تمام سیارات و اجرام منظومه شمسی، به دور مرکز کهکشان راه شیری در حال چرخش است. با سرعت متوسط 720.000 کیلومتر در ساعت حرکت می‌کند، اما حدود 230 میلیون سال طول می‌کشد تا یک بار کامل به دور کهکشان بچرخد. خود خورشید نیز بر روی محور خود با دوره‌های چرخشی متفاوت در استوا و قطب‌ها می‌چرخد؛ در استوا هر 25 روز و در قطب‌ها هر 36 روز یک بار.

تشکیل و سرنوشت خورشید

خورشید حدود ۴.۶ میلیارد سال پیش از یک ابر عظیم از گاز و غبار، به نام سحابی خورشیدی، تشکیل شد. این سحابی تحت نیروی گرانش خود فروپاشید و به مرور زمان خورشید و منظومه شمسی را شکل داد. در آینده‌ای دور، خورشید وارد مرحله پایانی عمر خود خواهد شد و به یک غول سرخ تبدیل می‌شود. در این حالت، ممکن است سیارات نزدیک مانند عطارد و زهره را در خود فرو ببرد. سرانجام، خورشید به یک کوتوله سفید تبدیل خواهد شد.

سیارات (Planets)

سیارات، مهم‌ترین اجرام چرخان به دور خورشید هستند. هشت سیاره اصلی منظومه شمسی به دو دسته تقسیم می‌شوند:

1. سیارات سنگی یا زمینی (Terrestrial Planets)

این دسته شامل چهار سیاره است :

عطارد (Mercury) : کوچک‌ترین و نزدیک‌ترین سیاره به خورشید، با سطحی بسیار گرم و بدون جو پایدار.

زهره (Venus) : دومین سیاره نزدیک به خورشید که به دلیل جو ضخیم دی‌اکسید کربن و اثر گلخانه‌ای شدید، بسیار داغ است.

زمین (Earth) : سومین سیاره و تنها سیاره‌ای که تا به حال حیات در آن کشف شده است.

مریخ (Mars) : چهارمین سیاره با جو نازک و سطحی که شواهدی از آب در گذشته دارد.

2. سیارات گازی یا غول‌ پیکر (Gas Giants)

این دسته شامل چهار سیاره است :

مشتری (Jupiter) : بزرگ‌ترین سیاره منظومه شمسی که بیشتر از گازهای هیدروژن و هلیوم تشکیل شده است و دارای بیش از 70 قمر است.

زحل (Saturn) : دومین سیاره بزرگ که به دلیل حلقه‌های زیبای اطرافش شناخته شده است.

اورانوس (Uranus) : سیاره‌ای با ابرهای یخی و متمایل‌ترین مدار نسبت به محور چرخش.

نپتون (Neptune) : سیاره‌ای دورافتاده و بسیار سرد با بادهای فوق‌العاده شدید.

پیدایش زمین؛ سیاره 4.6 میلیارد ساله

قمرها (Moons)

قمر (یا ماه) جسمی آسمانی است که در مدار یک سیاره یا جسم بزرگ‌ تری مانند سیارک‌ ها قرار دارد و توسط نیروی جاذبه آن سیاره یا جسم بزرگ‌ تر نگه داشته می‌ شود. در منظومه شمسی، قمرها با تنوع بسیار از لحاظ اندازه، شکل، ترکیب و ویژگی‌ های سطحی وجود دارند که برخی دارای جو، فعالیت‌ های آتشفشانی، یا دریاچه‌ های مایع هستند.

بیشتر سیارات دارای قمر هستند؛ مانند زمین که تنها یک قمر دارد که همان “ماه” است. اما در مقایسه، سیارات بزرگی مانند مشتری و زحل دارای تعداد زیادی قمر هستند. به عنوان مثال، مشتری 79 قمر شناخته شده دارد که گانیمد (Ganymede) بزرگ‌ ترین آنهاست. گانیمد حتی از سیاره عطارد نیز بزرگ‌ تر است و ممکن است دارای یک اقیانوس زیر سطحی باشد.
اروپا (Europa)، دیگر قمر مشهور مشتری، با سطح یخی و اقیانوس‌ های زیرسطحی‌ اش، یکی از مهم‌ ترین مکان‌ های مورد مطالعه برای امکان وجود حیات در خارج از زمین است.

در زحل، تیتان (Titan) ، بزرگ‌ ترین قمر آن، به دلیل جو ضخیم و دریاچه‌ های متان مایع، ویژگی‌ هایی کاملاً متفاوت از دیگر قمرها دارد. همچنین انسلادوس (Enceladus) با فوران‌ های یخی از سطحش و احتمال داشتن اقیانوس‌ های زیرسطحی، از دیدگاه جستجوی حیات بسیار مهم تلقی می‌شود.

قمر ها از لحاظ شکل‌ گیری به دسته‌ های مختلفی تقسیم می‌ شوند :

قمر های معمولی : این قمرها معمولاً همزمان با سیاره‌ های خود شکل می‌گیرند و مدارشان پایدار است، مانند ماه زمین.

قمر های نامنظم : این قمرها اغلب به دلیل شکل غیرمعمول و مدار نامتقارنشان مشهور هستند و احتمالاً در گذشته توسط جاذبه سیاره مادر به دام افتاده‌اند. مثال‌هایی از این قمرها شامل فوبوس و دیموس، دو قمر مریخ هستند.

قمرهای فعال : این قمرها دارای فعالیت‌ های زمین‌ شناسی یا آتشفشانی هستند. به عنوان مثال، آیو، قمر مشتری، به خاطر آتشفشان‌ های فعالش شهرت دارد و انسلادوس نیز با فوران‌ های یخی از سطح خود مشهور است.

این قمرها نه تنها در شکل‌ گیری و تکامل سیارات نقش مهمی دارند، بلکه برخی از آنها ممکن است سرنخ‌ های مهمی برای جستجوی حیات در خارج از زمین به ما بدهند.

سیارک‌ ها (Asteroids)

سیارک‌ ها (Asteroids) اجرام سنگی کوچک و نامنظمی هستند که عمدتاً در “کمربند سیارک‌ها” بین مدارهای مریخ و مشتری قرار دارند. این اجرام به دلیل نیروی جاذبه سیارات بزرگ، مانند مشتری، نتوانسته‌اند به سیاره‌های کاملی تبدیل شوند. سیارک‌ها از نظر ترکیب و اندازه بسیار متنوع هستند و می‌توانند اطلاعات مهمی درباره تاریخچه و تشکیل منظومه شمسی ارائه دهند.

ویژگی‌ های سیارک‌ ها:

اندازه و شکل :

سیارک‌ ها از چند متر تا صدها کیلومتر متفاوت هستند و به‌طور کلی، شکل نامنظمی دارند. بزرگ‌ترین سیارک شناخته شده در کمربند سیارک‌ها، “سرس” (Ceres) است که قطر آن حدود 940 کیلومتر است و به دلیل اندازه بزرگش به‌عنوان یک “سیاره کوتوله” طبقه‌بندی شده است.

ترکیب شیمیایی :

سیارک‌ها از لحاظ ترکیب به سه گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

نوع C (کربن‌دار) : که بیشترین تعداد را تشکیل می‌دهند و سطحی تیره و کربن‌دار دارند.

نوع S (سیلیکات‌دار) : که سطحی سنگی و سیلیکات‌دار دارند.

نوع M (فلزی) : که حاوی مقادیر زیادی فلزات هستند، به‌ویژه آهن و نیکل.

محل و مدار:

بیشتر سیارک‌ها در کمربند سیارکی قرار دارند، اما برخی از آن‌ها می‌توانند در مدارهای نزدیک به زمین حرکت کنند. این سیارک‌ها را “سیارک‌های نزدیک به زمین” (Near-Earth Asteroids – NEAs) می‌نامند که ممکن است تهدیدی برای زمین باشند.

احتمال برخورد :

سیارک‌ها از گذشته تا کنون با زمین برخورد کرده‌اند و تأثیرات قابل‌توجهی بر محیط زیست زمین گذاشته‌اند. یکی از فرضیه‌های مشهور این است که انقراض دایناسورها به دلیل برخورد یک سیارک بزرگ در حدود 66 میلیون سال پیش اتفاق افتاده است.

ماموریت‌های فضایی :

تاکنون چندین ماموریت فضایی برای مطالعه سیارک‌ها انجام شده است. ماموریت‌هایی مانند “دان” (Dawn) که سرس را مطالعه کرد و ماموریت “OSIRIS-REx” که به سمت سیارک “بنو” (Bennu) رفت تا نمونه‌هایی از سطح آن جمع‌آوری کند، از مهم‌ترین این ماموریت‌ها هستند.

دنباله‌دارها (Comets)

دنباله‌ دارها اجرام کوچکی هستند که عمدتاً از یخ، غبار، و مواد آلی تشکیل شده‌اند و از مناطق بیرونی منظومه شمسی سرچشمه می‌گیرند. این اجرام زمانی که در مدارهای بیضوی به خورشید نزدیک می‌شوند، گرمای خورشید باعث تبخیر مواد سطحی آن‌ ها می‌شود و به این ترتیب گازها و ذرات گرد و غبار از سطح آن‌ها خارج می‌شود. این پدیده باعث ایجاد یک هاله درخشان به نام “کما” در اطراف هسته دنباله‌دار و یک “دم” بلند می‌شود که در جهت مخالف خورشید کشیده می‌شود.

دنباله‌دارها از منابع مهم مطالعه در منظومه شمسی هستند زیرا تصور می‌شود که مواد موجود در آن‌ها از دوران شکل‌گیری منظومه شمسی حفظ شده‌اند.

دنباله‌دارهای معروف:

دنباله‌دار هالی (Halley’s Comet) : یکی از معروف‌ترین دنباله‌دارهای دوره‌ای است که هر 76 سال یکبار به دور خورشید می‌چرخد. آخرین بار در سال 1986 مشاهده شد و در سال 2061 دوباره به منظومه داخلی بازخواهد گشت.

دنباله‌دار هیل-باپ (Hale-Bopp) : در سال 1997 قابل مشاهده بود و به عنوان یکی از روشن‌ترین دنباله‌دارها در تاریخ ثبت شده شناخته می‌شود. این دنباله‌دار حدوداً هر 2,533 سال یکبار به خورشید نزدیک می‌شود.

دنباله‌دار نیوایز (NEOWISE) : که در سال 2020 از نزدیکی زمین عبور کرد و تصاویر زیبایی از آن ثبت شد.

این دنباله‌دارها نمونه‌هایی از اجرام یخی و غبارآلودی هستند که درک ما از تاریخچه و ترکیب منظومه شمسی را بهبود بخشیده‌اند.

کمربند کویپر (Kuiper Belt)

کمربند کویپر (Kuiper Belt) یک منطقه وسیع در حاشیه خارجی منظومه شمسی است که از اجرام یخی و سنگی کوچکی تشکیل شده است.

این منطقه از مدار نپتون شروع شده و تا حدود 50 واحد نجومی (AU) از خورشید گسترش دارد. واحد نجومی معادل فاصله متوسط زمین تا خورشید است (تقریباً 150 میلیون کیلومتر)، بنابراین این ناحیه در فاصله‌ای بسیار دور از خورشید قرار گرفته است.

اجرام در کمربند کویپر شامل سیارات کوتوله مانند پلوتو، هائومیا، و ماکی‌ماکی هستند. این اجرام یخی بیشتر به دلیل فاصله زیادشان از خورشید در وضعیت منجمد باقی مانده‌اند و تصور می‌شود که بسیاری از آن‌ها از مواد باقی‌مانده از زمان شکل‌گیری منظومه شمسی ساخته شده‌اند.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این منطقه، دنباله‌دارهای کوتاه‌دوره است که مدارهای آن‌ها کمتر از 200 سال طول می‌کشد. این دنباله‌دارها از کمربند کویپر سرچشمه می‌گیرند و به دلیل نزدیک شدن به خورشید دم‌هایی درخشان ایجاد می‌کنند.

ابر اورت (Oort Cloud)

ابرهای اورت (Oort Cloud) منطقه‌ای وسیع و کروی است که در فاصله‌ای بسیار دور از خورشید قرار دارد و به عنوان مرز خارجی منظومه شمسی شناخته می‌شود. این منطقه شامل تعداد بسیار زیادی از اجسام یخی است که از سیارات دورتر مانند کویپر بلت نیز بسیار فراتر می‌رود. ابر اورت از نظر نظری خانه اصلی دنباله‌دارهای دوره بلند است؛ دنباله‌ دارهایی که بیش از ۲۰۰ سال طول می‌کشد تا یک مدار کامل به دور خورشید طی کنند.

فاصله ابر اورت از خورشید به طور تقریبی بین 2,000 تا 100,000 واحد نجومی (AU) تخمین زده می شود که معادل یک چهارم تا نیمی از فاصله بین خورشید و نزدیک ترین ستاره است. هیچ جسمی از این ابر تا کنون به طور مستقیم مشاهده نشده و تمام اطلاعات ما بر اساس محاسبات نظری است. دنباله دارهای بلند دوره که مشاهده شده‌اند، احتمالاً از این ابر سرچشمه می‌گیرند، اما هنوز نیاز به تحقیقات بیشتری برای اثبات قطعی آن وجود دارد.

منشأ تشکیل ابر اورت به 4.6 میلیارد سال پیش و دوران ابتدایی شکل‌گیری منظومه شمسی بازمی گردد. اجرامی که در زمان شکل گیری سیارات به جا مانده بودند و توسط نیروی گرانش سیارات بزرگ، به خصوص مشتری، به این مناطق دور دست پرتاب شده‌اند، احتمالا اجزای اصلی این ابر را تشکیل می دهند.

سیارات کوتوله (Dwarf Planets)

سیارات کوتوله اجرامی هستند که کوچک تر از سیارات اصلی هستند و مدارهای منظمی به دور خورشید دارند، اما به اندازه کافی بزرگ نیستند تا مواد اطراف مدار خود را پاک سازی کنند. معروف‌ ترین سیاره کوتوله پلوتو است که زمانی به عنوان نهمین سیاره منظومه شمسی شناخته می‌شد. در سال 2006، اتحادیه بین‌ المللی نجوم (IAU) تعریف جدیدی برای سیارات و سیارات کوتوله ارائه داد و پلوتو را به عنوان یک سیاره کوتوله طبقه‌بندی کرد.

ویژگی‌ های سیارات کوتوله :

اندازه و شکل: سیارات کوتوله معمولاً اندازه‌ ای کوچک‌ تر از 2000 کیلومتر دارند و به شکل تقریباً گرد یا کُره‌ ای در می‌ آیند. این شکل به دلیل نیروی گرانش کافی است که برای حفظ یک شکل کروی ضروری است.

مدار : این اجرام معمولاً مدارهای غیرمداری و بی‌ نظمی دارند و تحت تأثیر جاذبه سایر اجرام، به ویژه سیارات بزرگ‌ تر، قرار می‌ گیرند. به عنوان مثال، مدار پلوتو به طور قابل توجهی بیضوی و متمایل به صفحه مداری سیارات دیگر است.

موارد شناسایی : علاوه بر پلوتو، دیگر سیارات کوتوله معروف شامل سرس (Ceres)، که بزرگترین جسم در کمربند سیارکی بین مریخ و مشتری است، و هاوما و اریس هستند. اریس به عنوان یکی از بزرگ ترین سیارات کوتوله شناخته می‌شود و حتی در زمان کشف آن در سال 2005، بعضی آن را به عنوان نهمین سیاره به شمار آوردند.

جاذبه و ویژگی‌ های سطحی : بسیاری از سیارات کوتوله دارای سطحی یخ‌ زده و ترکیب‌ های متنوعی از مواد شیمیایی هستند، از جمله آب یخ و متان. این ترکیبات می‌توانند اطلاعاتی درباره تاریخ زمین‌ شناسی و شرایط اولیه منظومه شمسی ارائه دهند.

غبار میان‌ سیاره‌ ای (Interplanetary Dust)

غبار میان‌ سیاره‌ای به ذرات ریز و پراکنده‌ای اطلاق می‌شود که در فضای میان سیارات و اجرام بزرگ‌ تر در منظومه شمسی وجود دارند. این ذرات عمدتاً از بقایای دنباله‌ دارها، برخورد های سیارکی و فرآیندهای مختلف تشکیل شده‌اند و نقش مهمی در نجوم و علم سیاره‌ شناسی ایفا می‌کنند.

ترکیب و منشأ غبار میان‌ سیاره‌ ای :

این ذرات معمولاً از موادی مانند کربن، سیلیکون، آهن و دیگر ترکیبات معدنی تشکیل شده‌اند و اندازه آن‌ها از چند نانومتر تا چند میکرون متغیر است. منابع اصلی این غبارها عبارت‌اند از:

بقایای دنباله‌ دارها: هنگام نزدیک شدن دنباله‌ دارها به خورشید، یخ‌ های آن ها تبخیر و مواد جامد به شکل غبار آزاد می‌شود.

برخورد های سیارکی: برخوردهای میان سیارک‌ها باعث تولید ذرات غبار در فضا می‌شود.

تولید در ابر های مولکولی: غبار میان‌ سیاره‌ ای همچنین می‌تواند در ابرهای مولکولی در جریان فرآیندهای ستاره‌سازی تولید شده و سپس در فضا پراکنده شود.

تأثیرات غبار میان‌ سیاره‌ ای :

این ذرات تأثیرات متعددی در پدیده‌ های نجومی دارند:

نقش در شکل‌ گیری سیارات : غبار میان‌ سیاره‌ ای می‌تواند به عنوان هسته‌ های اولیه برای تشکیل سیارات عمل کرده و با ادغام به جرم‌ های بزرگ‌ تر منجر شود.

نور زودگذر (شهاب‌سنگ) : هنگامی که این ذرات به جو زمین وارد می‌شوند، با سرعت بالا برخورد کرده و داغ می‌شوند، که به صورت شهاب‌ سنگ‌ های درخشان دیده می‌شوند.

نتیجه‌گیری

منظومه شمسی ، با تمامی پیچیدگی‌ ها و تنوعی که در اجزای آن مشاهده می‌شود، یکی از شگفت‌ انگیزترین سامانه‌ های کیهانی است که انسان‌ها تا به امروز مطالعه کرده‌اند. از خورشید به‌عنوان منبع اصلی انرژی گرفته تا سیارات، اقمار، سیارک‌ ها و اجرام کوتوله‌ ای که همگی در یک توازن دینامیکی پیرامون خورشید قرار گرفته‌ اند، این منظومه به‌وضوح اهمیت قوانین فیزیکی کیهان و تأثیرات گرانشی را نشان می‌ دهد.

درک بهتر از هر یک از این اجزا، از سیارات بزرگ مانند مشتری و زحل تا سیارک‌ ها و غبار میان‌ سیاره‌ای، به ما کمک می‌کند که نه‌ت نها منشأ و تکامل منظومه شمسی خود را بفهمیم، بلکه اطلاعات ارزشمندی در مورد پیدایش سایر منظومه‌ های ستاره‌ ای و شکل‌ گیری جهان اطراف به دست آوریم.

تحقیقات و اکتشافات فضایی همچنان به پیشرفت ادامه دارند و هربار کشفی جدید به فهم ما از جهان می‌افزاید. این مسیر همچنان ادامه دارد و بی‌ شک بسیاری از سوالات بی‌پاسخ امروز، در آینده با داده‌ ها و فناوری‌ های نوین حل خواهند شد.

منابع

“Solar System Exploration” – NASA
Our Sun – NASA

“The Solar System: Our Cosmic Backyard” – European Space Agency (ESA)

“The Solar System” – Encyclopædia Britannica

“The Structure and Composition of the Solar System” – Royal Astronomical Society

MOONS – NASA

منظومه شمسی – ناسا

Brown, M. E. (2006). “The Discovery of a New Solar System Object: Eris.” The Astronomical Journal, 132(4), 1688–1697.

Levison, H. F., et al. (2008). “The Origin of Pluto and the Other Kuiper Belt Objects.” The Astronomical Journal, 135(5), 1516–1531.

Murray, C. D., et al. (2000). “The shapes of celestial bodies: Physical and mathematical aspects.” Proceedings of the Royal Society A: Mathematical, Physical and Engineering Sciences, 456(1990), 385–397.

Stern, S. A. (2008). “The Pluto System: A New Look at the Pluto-Charon System and its Relation to the Kuiper Belt.” Annual Review of Astronomy and Astrophysics, 46, 1-30.

منظومه شمسی – ویکی پدیا

سیارات کوتوله منظومه شمسی