8 شهر نابود شده تاریخ؛ از شکوه تا خاموشی

مقدمه

شهر نابود شده پمپی، شهر سوخته، شهر گمشده‌ ی چاتال هویوک و حتی هیروشیما—که از دل فاجعه‌ای هولناک دوباره برخاست — همگی روزی کانون‌های پررونق تمدن، زندگی و شکوه بوده‌اند. اما چه شد که این شهرها خاموش شدند؟ آیا می‌توان تصور کرد خیابان‌هایی که زمانی پر از زندگی بودند، حالا تنها سکوت و خاکستر در آن‌ها جریان دارد؟

شهرها همیشه بستر رشد فرهنگ، اقتصاد و تعاملات انسانی بوده‌اند که شاید بهتر باشد ابتدا بیشتر درباره خاستگاه و مفهوم شهر و شهرنشینی بدانید که پیشنهاد می‌کنیم مقاله «شهرنشینی: صفر تا صد، هر آنچه از شهرها می‌دانیم» را نیز بخوانید.

اما تاریخ نشان داده که حتی پررونق‌ترین شهرها هم می‌توانند به یک‌باره از میان بروند. بلایای طبیعی، جنگ‌های ویرانگر، تغییرات اقلیمی، یا فروپاشی‌های اجتماعی، چگونه توانسته‌اند تمدن‌هایی کامل را در هم بشکنند؟ آیا می‌توان سرنوشت شهرهایی که نابود شدند را به شکلی پیش‌بینی پذیر دانست؟ یا همیشه نیرویی ناشناخته در کمین آن‌ها بوده؟

در این مقاله، سفری خواهیم داشت به گذشته‌ی شهرهایی که دیگر وجود ندارند یا از نو متولد شده‌اند. علل نابودی‌شان را بررسی می‌کنیم، به سرنخ‌های مرموزی که در دل ویرانه‌ها مانده نگاه می‌اندازیم و درنهایت می‌پرسیم: از دل این نابودی‌ها، چه درس‌هایی برای آینده‌ی شهرها و تمدن بشری می‌توان گرفت؟

نمونه‌های تاریخی از شهرهای نابودشده

۱. پمپئی (Pompeii) – ایتالیا :

در قرن اول میلادی، یکی از فجایع طبیعی بزرگ در نزدیکی کوه وزوویوس رخ داد که منجر به نابودی کامل شهر پرجنب و جوش پمپئی شد. پمپئ یا پمپی یک شهر بزرگ رومی در ناحیهٔ کامپانیا در ایتالیا بود که در پی یک فوران آتشفشانی ناگهانی، در مدت زمانی کوتاه زیر لایه‌های ضخیمی از خاکستر و مواد آتشفشانی مدفون شد و برای همیشه به شهر متروکه تبدیل شد. با اینکه ساکنان تلاش کردند از فاجعه بگریزند یا در برابر آن پناه بگیرند، اما در نهایت این حادثه چنان شدید بود که جان بسیاری را گرفت و شهر را برای قرن‌ها از دید انسان‌ها پنهان کرد.

در نهایت پمپئی که زمانی مرکز زندگی و فرهنگ بود، به شهر نابود شده ای بدل شد تا اینکه در دوره‌های بعدی یعنی قرن های نوزدهم و بیستم میلادی، باستان شناسان آن را کشف و مورد کاوش قرار دادند که به دلیل حفظ شدگی فوق العاده‌اش، بینشی بسیار ارزشمند از زندگی روزمره رومیان ارائه می‌دهد به طوری که پمپی احتمالاً غنی ترین محوطه باستان شناسی جهان از نظر حجم اطلاعات در دسترس پژوهشگران است.

2. نینوا (Nineveh) – عراق امروزی :

نینوا (که امروزه موصل در عراق است) یکی از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین شهرهای دوران باستان بود به طوری که نام آن حتی در کتاب مقدس، به‌ویژه در کتاب یونس هم ذکر شده است. شهر نابود شده نینوا قبل از سقوطش، بزرگ‌ترین مرکز شهری در جهان بود که با باغ‌ها، مجسمه‌ها، پارک‌ها و یک باغ‌وحش تزئین شده بود و به‌عنوان یک مرکز فرهنگی بزرگ شناخته می‌شد. این شهر در سال 612 قبل از میلاد توسط اتحادیه‌ای متشکل از بابلی‌ها و مادها که امپراتوری آشوری را سرنگون کردند، نابود شد و ویرانه‌های آن تا زمانی که توسط آستین هنری لایارد در سال‌های ۱۸۴۶ و ۱۸۴۷ کشف و حفاری شدند، مدفون بودند.

3. آکاد (Akkad) – جایگاه دقیق نامشخص :

آکاد، پایتخت امپراتوری آکدی شهری گمشده تاریخی، یکی از نخستین امپراتوری‌های تاریخ بشریت بود که با وجود اهمیت تاریخی آن، مکان دقیق این شهر هنوز کشف نشده است. با این حال، مطالعات اخیر ادعا می‌کنند که احتمالاً تغییرات اقلیمی باعث قحطی و شاید اختلال در تجارت شده بود، که امپراتوری را ضعیف کرد تا جایی که نوع حملات و شورش‌هایی که در گذشته سرکوب می‌شدند، دیگر به این راحتی قابل مقابله نبودند.

همانطور که در مورد ظهور شهر نابود شده آکاد ادعای مورد اطمینانی نیست، سقوط آن نیز یک معما است و تنها چیزی که امروز شناخته شده این است که روزگاری چنین شهری وجود داشت که پادشاهانش بر یک امپراتوری وسیع حکمرانی می‌کردند و سپس به یاد و افسانه تبدیل شده است. راز آلود بودن سرنوشت آکاد، آن را به یکی از اسرار آمیزترین شهر گمشده تاریخ بدل کرده است.

4. تبس (Thebes) – مصر

تبس در دوره‌های مختلف یکی از مهم‌ترین شهرهای مصر باستان بوده است. این شهر بارها شکوفا شد و سپس در طول زمان، در اثر حملات نظامی یا تغییر مرکزیت سیاسی مصر، رونق خود را از دست داد. با حمله آشوریان در قرن هفتم پ.م. و غارت شهر، تبس به‌طور جدی آسیب دید. امروزه ویرانه‌های آن در کنار رود نیل و در نزدیکی شهر اقصر قرار دارند و هنوز هم مقصد مهمی برای باستان‌شناسان و گردشگران است.

5. شهر سوخته – ایران

شهر سوخته یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان در آغاز دوران شهرنشینی به شمار می‌رود. شهر سوخته در نزدیکی لبه شرقی کویر لوت (یکی از گرم‌ترین نقاط کره زمین) و در کنار دریاچه هامون واقع شده است.

شهر سوخته، این محوطه باستانی، در اوایل قرن بیستم توسط اورل اشتاین کشف شد. حفاری‌های علمی آن از سال ۱۹۶۷ تا ۱۹۷۸ توسط تیمی از باستان‌شناسان ایتالیایی انجام گرفت و از سال ۱۹۹۷ تاکنون نیز توسط گروهی از پژوهشگران ایرانی به سرپرستی سید منصور سجادی ادامه یافته است.

شهر سوخته حدود سال ۳۵۵۰ پیش از میلاد بنیان نهاده شد، در طول حیات خود چهار مرحله تمدنی را پشت سر گذاشت و در این مدت سه بار دچار آتش‌سوزی شد. سرانجام این شهر در حدود سال ۲۳۰۰ پیش از میلاد به‌طور کامل به شهر متروکه تبدیل شد.

6. چاتال هویوک (Çatalhöyük) – ترکیه

چاتال هویوک یکی از بزرگ‌ترین سکونت‌گاه‌های نوسنگی و نخستین نمونه‌های شهرنشینی است که تاکنون کشف شده‌اند. این تمدن پلی میان زندگی در غارهای دوران شکارچی-گردآورنده‌ها و ساختارهای اولیه‌ی شهری بوده است و در این مکان بود که جوامع برای نخستین بار در تاریخ، کشت محصولات و پرورش دام را به صورت برنامه‌ریزی شده و نظام‌مند آغاز کردند.

برای آشنایی بیشتر با این سیر تحول، نگاهی به مقاله «از غارنشینی تا یکجانشینی» می‌تواند مفید باشد.

محوطه‌ چاتال هویوک از دو تپه در شرق و غرب و یک رودخانه‌ باستانی تشکیل شده است. این رود، که شاید شاخه‌ دوردستی از رود چَرشامبا در شمال بوده، امروزه با زمین‌های کشاورزی پوشیده شده اما در گذشته منبع اصلی آب برای دشت حاصلخیز اطراف چاتال هویوک به‌شمار می‌رفته است.

چاتال هویوک نه به دلیل جنگ، بلکه احتمالاً به‌ علت تغییرات تدریجی در الگوی سکونت و کاهش منابع طبیعی، از جمله خشک شدن رودخانه‌ اصلی منطقه(که قبلتر درباره آن توضیح دادم)، حدود سال ۵۶۰۰ پیش از میلاد متروک شد.

7. شوش (Susa) – ایران

_{سنگ نگاره ای از آثار به جا مانده از ایلامیان که پایتختشان شوش بود.}

شوش یکی از قدیمی‌ترین شهرهای جهان بوده و بخشی از آن هنوز هم به‌صورت شهری به نام شوش در استان خوزستان ایران مسکونی است. حفاری‌های باستان‌شناسی نشان داده‌اند که این منطقه از حدود ۴۳۹۵ پیش از میلاد به‌طور پیوسته سکونت‌گاه انسان‌ها بوده است، اما جامعه‌ی اولیه‌ی آن از جامعه‌ای حتی قدیمی‌تر، مربوط به حدود ۷۰۰۰ سال پیش از میلاد، رشد کرده است.

با این حال، این شهر در پی حمله‌های ویرانگر و تغییرات سیاسی و اجتماعی، به‌ ویژه پس از یورش مغولان، به تدریج رو به ویرانی رفت و بخش‌هایی از آن برای مدت‌های طولانی متروک ماند. امروزه بقایای آن، همچنان منبعی غنی برای شناخت تاریخ و تحولات کهن این سرزمین به‌شمار می‌آیند.

8.هیروشیما(Hiroshima) – ژاپن

هیروشیما یکی از تلخ ترین نمونه‌های شهر نابود شده در تاریخ معاصر است. این شهر در بمباران اتمی هیروشیما توسط آمریکا در پایان جنگ جهانی دوم نابود و با خاک یکسان شد. در تاریخ ۶ اوت ۱۹۴۵ میلادی، بمب‌افکن ارتش ایالات متحده، اولین بمب اتمی تاریخ بشر به نام «پسر کوچک» یا “little boy” را بر سر مردم شهر هیروشیما انداخت. انفجار حاصل از این بمب، ۹۰ درصد از شهر را در یک لحظه نابود کرد و ۷۰ هزار نفر را به کام مرگ فرستاد. ده‌ها هزار نفر دیگر نیز در ماه‌ها و سال‌های بعد بر اثر تشعشعات رادیواکتیو ناشی از این انفجار وحشتناک جان خود را از دست دادند.

(منبع)¹

دلایل عمومی نابودی شهرها

بلایای طبیعی

بلایای طبیعی همواره تهدیدی جدی برای بقای شهرها و تمدن‌ها بوده‌اند. از زلزله‌های ویرانگر گرفته تا سیل‌ها و فوران‌های آتشفشانی، این پدیده‌ها می‌توانند در عرض چند لحظه، شهرهایی را که طی قرن‌ها ساخته شده‌اند، به ویرانه تبدیل کنند.​

به عنوان مثال، زلزله بم در ایران در سال ۱۳۸۲، بخش‌های وسیعی از این شهر تاریخی را تخریب کرد و همانطور که قبلتر درباره آن صحبت کردیم فوران آتشفشان وزوو در سال ۷۹ میلادی، شهر پمپئی در ایتالیا را به طور کامل زیر خاکستر دفن کرد. این رویدادها نشان می‌دهند که چگونه بلایای طبیعی می‌توانند در مدت زمان کوتاهی، تمدن‌های بزرگ را نابود کنند.​

اما امروزه، با پیشرفت فناوری و افزایش آگاهی، شهرها تلاش می‌کنند تا در برابر بلایای طبیعی مقاوم‌تر شوند. استفاده از فناوری‌های هوشمند مانند سنسورهای هشداردهنده زلزله و سیل، طراحی سازه‌های مقاوم در برابر زلزله، و برنامه‌ریزی شهری مبتنی بر تحلیل ریسک، از جمله اقدامات پیشگیرانه هستند. به عنوان مثال، در برخی شهرها، سیستم‌های هشدار سریع زلزله(Earthquake early warning system)نصب شده‌اند که می‌توانند چند ثانیه قبل از وقوع زلزله، به ساکنان هشدار دهند و جان بسیاری را نجات دهند.​²

جنگ ها و تهاجمات

جنگ‌ها از مهم‌ترین دلایل نابودی شهرها در طول تاریخ بوده‌اند. از شعله‌های آتش در سقوط تبس گرفته تا انفجار اتمی در هیروشیما، تاریخ انسان پر است از شهرهایی که درگیر جنگ شدند و دیگر هرگز به شکوه پیشین خود بازنگشتند.

جنگ‌ها معمولاً نه تنها زیرساخت‌ها را نابود می‌کنند، بلکه جامعه انسانی، فرهنگ و حافظه تاریخی آن مکان را هم دچار زخم‌های عمیق می‌سازند. هیروشیما (۱۹۴۵) و درسدن آلمان (۱۹۴۵) مثال‌هایی دردناک از شهرهایی هستند که در اثر جنگ به خاکستر تبدیل شدند.

با وجود پیشرفت‌های فناوری و قوانین بین‌المللی، تهدید جنگ هنوز پابرجاست اما امروز شهرها و دولت‌ها سعی دارند با روش‌هایی از ویرانی ناشی از جنگ‌ها جلوگیری کنند:

• ایجاد پناهگاه‌های شهری و زیرزمینی برای حفاظت غیرنظامیان (مثل متروهای کیف در اوکراین):

در مواجهه با تهدیدات جنگی، بسیاری از شهرها زیرساخت‌های مقاوم‌سازی‌شده‌ای ایجاد کرده‌اند. نمونه بارز آن، ایستگاه‌های متروی کی‌یف در جریان حمله روسیه به اوکراین است که به پناهگاه‌هایی برای هزاران غیرنظامی تبدیل شدند. این تجربه نه‌تنها جان انسان‌های بی‌گناه را حفظ کرد، بلکه به الگویی جهانی در طراحی امن فضاهای عمومی در شرایط بحرانی بدل شد.

• دیپلماسی شهری و شبکه‌های صلح‌محور بین‌شهری:

در دهه‌های اخیر، شهرها فراتر از مرزهای ملی، وارد عرصه دیپلماسی شده‌اند. شبکه‌هایی مانند “شهرداران برای صلح” (Mayors for Peace) که پس از بمباران هیروشیما شکل گرفتند،تلاش می‌کنند صدای مشترک شهرها رو در مخالفت با جنگ‌ها و سلاح‌های کشتار جمعی تقویت کنند. اعضا با امضای بیانیه‌ها، اجرای پروژه‌های آموزشی در مدارس و فضاهای عمومی و شرکت در نشست های جهانی، فرهنگ صلح رو در سطح شهری گسترش می‌دهند.³

• معاهدات بین‌المللی مانند کنوانسیون ژنو برای حفاظت از شهروندان در زمان جنگ:

کنوانسیون‌های بین‌المللی، به ویژه کنوانسیون ژنو، شهروندان و زیرساخت‌های غیرنظامی را در زمان جنگ تحت حمایت قرار می‌دهند. برای مثال، طبق یکی از ماده های موجود در این معاهده بین المللی، حمله به بیمارستان‌ها، مدارس و مناطق مسکونی ممنوع است، هرچند رعایت آن‌ها همیشه تضمینی ندارد. این چارچوب قانونی نقش مهمی در مسئول شناختن عاملان تخریب شهرها ایفا می‌کند.⁴

• ثبت میراث جهانی در یونسکو برای محافظت از آثار فرهنگی در شرایط بحرانی:

ثبت شهرها یا بخش‌هایی از آن‌ها به عنوان میراث جهانی یونسکو، توجه بین‌المللی را به ارزش تاریخی و فرهنگی آن‌ها جلب می‌کند. این اقدام در بسیاری از موارد مانع از تخریب عمدی این مناطق در درگیری‌ها شده و در بازسازی آن‌ها پس از جنگ نیز نقش مؤثری ایفا کرده است.

تغییرات اقلیمی و تخریب منابع

تغییرات اقلیمی و تخریب منابع طبیعی از مهم‌ترین دلایل متروک شدن یا نابودی بسیاری از شهرها در طول تاریخ بوده‌اند. عواملی مانند خشکسالی‌های طولانی‌مدت، کاهش منابع آبی، فرسایش خاک، جنگل‌زدایی و تغییرات شدید در الگوهای بارندگی، باعث کاهش توان سرزمین برای تأمین نیازهای جمعیت می‌شدند. امروزه نیز خطر تغییرات اقلیمی به شکل جهانی احساس می‌شود و نهادهایی مانند IPCC و برنامه محیط‌زیست سازمان ملل (UNEP) بارها هشدار داده‌اند که اگر بهره‌برداری بی‌رویه از منابع و انتشار گازهای گلخانه‌ای کنترل نشود، ممکن است سرنوشت تمدن‌های کهن در انتظار شهرهای مدرن باشد.

در دنیای مدرن، با توجه به پیشرفت‌های علمی، راه‌حل‌های مختلفی برای مقابله با این بحران‌ها در نظر گرفته شده است. توسعه کشاورزی پایدار، مدیریت منابع آبی، احیای جنگل‌ها، سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای از جمله راهکارهایی هستند که در سطح جهانی دنبال می‌شوند. همچنین امروزه شهرهای هوشمند و مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی یا به اصطلاح شهرهای سبز طراحی می‌شوند تا تاب‌آوری بیشتری در برابر بحران‌های محیط‌زیستی داشته باشند.

بحران های درونی و فروپاشی اجتماعی

بحران‌های درونی و فروپاشی اجتماعی زمانی رخ می‌دهند که مشکلاتی مثل فساد، بی‌عدالتی، نابرابری، یا ضعف مدیریت درون خود جامعه گسترش پیدا کند. این شرایط می‌تواند باعث بی‌اعتمادی مردم، شورش، و حتی ترک شهر توسط ساکنان شود. در برخی موارد، مهاجرت گسترده ناشی از فقر یا ناامنی هم باعث خالی شدن شهر و نابودی تدریجی آن شده است.

در دنیای امروز، برای جلوگیری از این فروپاشی‌ها، کشورها سعی می‌کنند با گسترش عدالت اجتماعی، افزایش شفافیت، و ایجاد فرصت‌های برابر، اعتماد عمومی را حفظ کنند و از مهاجرت‌های اجباری یا ناپایدار جلوگیری کنند.

نتیجه گیری

یک شهر نابود شده تنها ویرانه‌ ای خاموش نیست؛ آن‌ آینه‌ای‌ست از اشتباهات، بی‌تدبیری‌ها، و گاهی هم قربانیان نیروهایی مهار نشدنی. از پمپئی که در سکوت آتشفشان دفن شد و به شهر متروکه مبدل شد، تا هیروشیما که در آتش بمب اتم نابود و سپس دوباره قد کشید، تا چاتال هویوک— همه‌ی این روایت‌ها هشداری‌اند برای اکنون ما. در جهانی که همچنان با تهدیدهای طبیعی، بحران‌های اجتماعی و تغییرات اقلیمی دست و پنجه نرم می‌کند، پرسش این است: آیا می‌توانیم از این تجربیات تاریخی بیاموزیم و شهری بسازیم که نه تنها مقاوم، که هوشمند و تاب آور باشد؟

شاید پاسخ در همین نگاه به گذشته نهفته باشد. اگر تاریخ شهرها را با دقت بخوانیم، آینده را می‌توانیم با مسئولیت بیشتری بنویسیم.

منابع

1. نمونه های تاریخی از شهرهای نابود شده- دانشنامه تاریخ جهان و باستان شناسی جهان ↩︎
2. بلایای طبیعی-UNDRR(دفتر کاهش خطر بلایای سازمان ملل متحد) ↩︎
3. دیپلماسی شهری-mayors for peace(شهرداران صلح) ↩︎
4. کنوانسیون ژنو-ویکی پدیا ↩︎