اثر اصلاحات ارضی بر کشاورزی ایران

مقدمه : پیشینه تاریخی و فرهنگی ایران در کشاورزی و باغداری

از گذشته‌ های دور، کشاورزی، باغداری و زراعت بخشی اساسی از فرهنگ و زندگی مردم ایران بوده است. پیشینه‌ های تاریخی و مذهبی غنی در ایران، مردم این سرزمین را به حفاظت و بهره‌ برداری از زمین و منابع طبیعی ترغیب کرده است. از دوران باستان تا زمان معاصر، ایرانیان همواره به عنوان مردمی شناخته می‌شدند که پیوندی عمیق با زمین و زراعت دارند. این پیوند عمیق با طبیعت و فرهنگ کشاورزی باعث شد که هنگامی که حکومت پهلوی به اصلاحات ارضی روی آورد، تلاش کند این اصلاحات را در قالب ارزشی فرهنگی و تاریخی معرفی کند تا از مقاومت‌ های احتمالی بکاهد و پذیرش عمومی را افزایش دهد.

رژیم پهلوی با آگاهی از این زمینه‌ های فرهنگی مذهبی، اصلاحات ارضی را به عنوان راهی برای بازگشت به میراث تاریخی کشاورزی ایران جلوه داد. هدف این بود که با پوششی از بازسازی ارزش‌ های دیرینه، کشاورزی و مالکیت زمین را متحول سازد. این اصلاحات نه تنها با هدف افزایش بهره‌ وری کشاورزی و توزیع عادلانه‌ تر زمین‌ ها صورت می‌گرفت، بلکه در پشت پرده، هدف کاهش قدرت زمین‌ داران بزرگ و تضعیف سلطه آنها بر مناطق روستایی نیز دنبال می‌شد.

روش‌ شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از یک الگوی نوآورانه و چندبُعدی بهره می‌ برد که هدف آن دستیابی به نتایج دقیق و معتبر است. این الگو، پژوهش را به دو مرحله کلیدی تقسیم می‌کند و از چندین روش تحلیلی برای ارزیابی تغییرات اجتماعی و اقتصادی در دوران قبل و بعد از اصلاحات ارضی استفاده می‌کند.

مرحله اول : تحلیل‌های اولیه و انتخاب نمونه‌ها

در مرحله اول، سه گام اصلی دنبال می‌شود:

1. مطالعات کلی درباره اصلاحات ارضی در ایران: این مطالعات شامل بررسی تاریخچه اصلاحات ارضی، شرایط اجتماعی و اقتصادی آن دوره، و دلایل سیاسی و اقتصادی اجرای این اصلاحات است. تحلیل این اطلاعات به پژوهشگر کمک می‌کند تا دید جامعی از هدف‌ها و نتایج مورد انتظار اصلاحات به دست آورد.
2. انتخاب نمونه‌های مناسب برای مطالعه: انتخاب نمونه‌ها به گونه‌ای انجام شده که از نظر جغرافیایی و آب‌وهوایی تنوع لازم را داشته باشند و نمایانگر طیف گسترده‌ای از وضعیت‌های روستایی در ایران باشند.
3. تحلیل‌های کیفی در دسته‌های مختلف: تحلیل‌های کیفی شامل بررسی ابعاد اجتماعی، سیاسی، تاریخی و اقتصادی اصلاحات ارضی و تأثیر آن‌ها بر زندگی روستاییان است.

مرحله دوم : مقایسه و تحلیل تغییرات

در مرحله دوم، پژوهشگر به مقایسه و بررسی مناظر روستایی در دو دوره قبل و بعد از اصلاحات ارضی می‌پردازد. هدف از این مقایسه، شناسایی تغییرات عمده در شیوه‌های زراعت، ساختار مالکیت زمین، و الگوی زندگی روستاییان است. این تغییرات در قالب الگوهای تحلیلی-توصیفی ارائه می‌شوند تا نحوه تغییر مناظر روستایی ایران در اثر اصلاحات ارضی به خوبی نمایش داده شود.

انتخاب و تحلیل نمونه‌های مطالعاتی

پژوهشگر برای ارزیابی تغییرات مناظر روستایی قبل و بعد از اصلاحات ارضی، ۱۵ روستا از ۹ استان مختلف ایران را انتخاب کرده است. این انتخاب‌ ها بر اساس تنوع جغرافیایی، آب‌ و هوایی و مورفولوژیکی انجام شده‌اند تا نتایج به‌دست‌آمده، بازتاب‌ دهنده طیف گسترده‌ای از مناطق روستایی ایران باشد. پژوهشگر از اسناد معتبر و روش تحقیق مقایسه‌ ای بهره برده و همچنین به تحقیقات میدانی و مشاهده‌ های غیررسمی توجه ویژه‌ای داشته است تا دقت و اعتبار پژوهش افزایش یابد.

خلاصه‌ ای از اصلاحات ارضی در ایران

قانون اصلاحات ارضی ایران در سال ۱۹۶۲ آغاز شد و طی یک دهه و در قالب «انقلاب سفید» شاه به اجرا درآمد. هدف اصلی این اصلاحات کاهش نفوذ و قدرت زمین‌ داران بزرگ و ایجاد تحول در ساختار کشاورزی ایران بود.
اصلاحات ارضی، به شکل مؤثری نظام مالکیت غیابی و سهم‌ بری را کاهش داد و به افزایش مالکیت دهقانان منجر شد.

این اصلاحات که به عنوان طرحی ضد فئودالی مطرح شد، به دنبال از میان برداشتن نظام فئودالی، استقرار سرمایه‌داری در بخش کشاورزی و تقویت ثبات سیاسی بود. در زمان اجرای اصلاحات ارضی، ایران دارای ۶۰٬۵۲۰ روستا و ۲۲٬۹۳۳ مزرعه بود. از این تعداد، ۶٬۲۳۹ روستا یا بدون کشاورزی بودند، یا در وضعیت رها شده قرار داشتند، یا به عنوان اقامتگاه‌ های فصلی مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

اجرای این اصلاحات در واقع به کاهش اختلافات طبقاتی در مناطق روستایی منجر شد و تا حدودی توازن اجتماعی را بهبود بخشید. از سوی دیگر، این اقدامات باعث رشد طبقه متوسط روستایی و ایجاد بستری برای توسعه روستایی گردید که در نهایت، به افزایش تولیدات کشاورزی و بهبود وضعیت اقتصادی کشاورزان منجر شد.

تأثیرات اقتصادی و اجتماعی اصلاحات ارضی

اجرای اصلاحات ارضی پیامدهای متعددی را به همراه داشت که برخی از آنها مثبت و برخی دیگر منفی بودند. از جمله پیامدهای مثبت این اصلاحات، می‌توان به افزایش مالکیت دهقانان و بهبود شرایط اقتصادی آنان اشاره کرد. با این حال، برخی از پیامدهای منفی نیز وجود داشتند؛ از جمله کاهش کارآیی تولیدی و مشکلاتی که در مدیریت منابع و حفاظت از محیط‌زیست به وجود آمدند.

در نتیجه، اصلاحات ارضی ایران به عنوان یکی از مهم‌ترین تحولات اجتماعی و اقتصادی تاریخ معاصر این کشور به شمار می‌رود که در عین حال درس‌های مهمی برای سیاست‌گذاری‌های آینده در زمینه توسعه روستایی به همراه دارد.

اقوام مهاجر و طبقه‌ بندی‌ های کشاورزی

در سال 1975، 2083 قبیله مهاجر در ایران شناسایی شدند که قادر بودند در دسته‌های کشاورزی قرار بگیرند _{^{(مرکز آمار ایران، 1975، صفحات 244–245)}}. این یافته‌ها همچنین توسط سرشماری کشاورزی سال 1974 تأیید شد که نشان داد 72 درصد از مزارع در اراضی روستایی قرار دارند و اکثریت آن‌ها خالی از سکنه هستند ^{(آمار روستایی و کشاورزی ایران، صفحه 159)}.
سیستم‌های تولید کشاورزی شامل هم‌زیستی چهار نوع مختلف از این سیستم‌ها در روستا بود: سیستم تولید دهقانی، کشاورزان مستأجر مالک پمپ، یک مزرعه بزرگ خصوصی، و بقایای سیستم اجاره‌داری و مالکان.

قبل از اصلاحات ارضی در ایران

قبل از انجام اصلاحات ارضی، تنها 29 درصد از اراضی کشاورزی تحت سیستم تولید دهقانی قرار داشتند. در حالی که 59 درصد و 12 درصد دیگر از اراضی کشاورزی تحت سیستم‌های اجاره‌داری مالکان و کشاورزان مستأجر بودند ^{(وزارت کشاورزی ایران، 1961)}. در آن زمان، ساختار اجتماعی روستا تقریباً همگن و عمدتاً تحت تسلط مالکیت غیرحضوری و ترتیبات اجاره‌داری بود. بیشتر خانوارها به‌عنوان کشاورز اجاره‌ای در یک سطح اجتماعی قرار داشتند و از تمایز اقتصادی و اجتماعی قابل‌توجهی برخوردار نبودند.

اصلاحات ارضی در ایران و تأثیرات آن بر چشم‌اندازهای روستایی

اصلاحات ارضی در ایران تأثیرات مستقیم و غیرمستقیمی بر چشم‌ اندازهای روستایی داشت. شواهد نشان می‌ دهد که عواملی که ایجاد و تعیین‌ کننده چشم‌اندازهای روستایی بودند، طی چند دهه تحت تأثیر اصلاحات ارضی قرار گرفته‌اند. نویسنده در اینجا نشان خواهد داد که پس از اصلاحات ارضی، استفاده از زمین، چگالی فیزیکی و وضعیت توسعه روستایی تغییر کرده و در نتیجه تغییرات مرتبط دیگری نیز رخ داده است. یافته‌های تحقیق همچنین نشان می‌دهد که حداقل شش عامل قبل از اصلاحات ارضی بر چشم‌اندازهای روستایی تأثیرگذار بودند، اما پس از آن، پیامدهای اصلاحات ارضی در فضاهای روستایی موجب تغییرات عمیق‌ تری در چشم‌اندازها شده است.

چشم‌ اندازهای روستایی ایران قبل از اصلاحات ارضی

عوامل مختلفی نظیر دسترسی به آب، امنیت، مدل درآمد زایی از زمین، حقوق مالکیت، محدودیت‌ های جغرافیایی و شرایط معیشتی، از قرن‌ ها پیش بر شکل‌ گیری روستاهای ایران تأثیرگذار بوده‌ اند. این عوامل تأثیرات زیادی بر جنبه‌ های مختلف جوامع روستایی و به تبع آن بر چشم‌ اندازهای روستایی داشته‌اند. این پرسش مطرح می‌شود که تأثیرات بارزتر این عوامل بر چشم‌ اندازهای روستایی ایران چه بوده است؟

مطالعات گذشته نشان می‌ دهد که روستاها به‌طور سنتی بر روی زمین‌ های غیرمغذی ، مناطق سنگی و زمین‌ های بایر تأسیس شده بودند. همچنین، قبل از اصلاحات ارضی، وضعیت مسکن دهقانان بسیار پایین بود و امکانات زندگی مناسبی نداشتند.

سیستم تولید کشاورزی نیز بر پایه پنج عنصر اصلی شامل زمین، آب، دام، بذر و نیروی کار استوار بود. ارباب روستا چهار عنصر اول را در اختیار داشت و دهقانان ناچار بودند از نیروی بدنی خود به‌عنوان سرمایه استفاده کنند.

در جدول زیر، پژوهشگر شش عامل مهم و مؤثر را که پیش از اصلاحات ارضی بر چشم‌ اندازهای روستایی ایران تأثیرگذار بوده‌اند، دسته‌ بندی کرده است. این عوامل نتیجه تحلیل نویسنده در طی تحقیقات انجام شده در پنجاه مطالعه موردی است.

تأثیر اصلاحات ارضی بر چشم‌ اندازهای روستایی در ایران پس از اصلاحات

اصلاحات ارضی در ایران تأثیرات عمیق و گسترده‌ ای بر چشم‌ اندازهای روستایی و ساختارهای اجتماعی –

اقتصادی ایجاد کرد. نتایج مطالعات نشان می‌دهد که این اصلاحات به رشد کشاورزی سرمایه داری دهقانی و شرکت های بزرگ کشاورزی منجر شده و تأثیرات قابل توجهی بر منظر روستایی ایران داشته است.

تأثیرات کلان اصلاحات ارضی

مطالعات عبدالعلی لهسائی زاده ^{(جامعه شناسی کشاورزی)} نشان می دهد که اصلاحات ارضی به توسعه کشاورزی سرمایه داری دهقانی و شرکت های بزرگ کشاورزی کمک کرده است که به‌ترتیب 6.5 و 15 درصد از اراضی قابل کشت ایران را در سال 1975 شامل می شد. این تغییرات تأثیرات گسترده ای بر چشم اندازهای روستایی به همراه داشت.

تغییرات عوامل مؤثر بر چشم اندازهای روستایی

پس از اجرای قانون اصلاحات ارضی، عوامل اصلی و ارزش های مؤثر بر چشم اندازهای روستایی به‌ تدریج تغییر کردند و عوامل جدید جایگزین عوامل قبلی شدند. تغییرات این عوامل در جدول زیر خلاصه شده است:

تغییرات کلی در جامعه روستایی ایران پس از اصلاحات ارضی

اصلاحات ارضی که از سال ۱۹۶۲ میلادی در ایران آغاز شد، به تغییرات عمده‌ای در چشم‌اندازهای روستایی و ساختار اجتماعی – اقتصادی این مناطق انجامید. این اصلاحات با هدف پایان دادن به نظام فئودالی، انتقال مالکیت زمین‌ ها از اربابان به کشاورزان و بهبود شرایط زندگی روستاییان اجرا شد. این تحولات در چند دسته کلی قابل بررسی است که شامل افول جامعه روستایی، ظهور زیرساخت‌های جدید تکنولوژیکی، گسترش زمینه‌ های روستایی، استفاده از مصالح ساختمانی شهری و تغییر مقیاس‌ های فیزیکی است. در ادامه ، به تحلیل علمی این تغییرات و تاثیرات آن‌ها بر چشم‌اندازهای روستایی ایران خواهیم پرداخت.

افول جامعه روستایی

یکی از اولین پیامدهای اصلاحات ارضی، تغییرات عمده در ساختار اجتماعی روستاها بود. پس از اجرای اصلاحات، بسیاری از اربابان و زمین‌داران بزرگ، سرمایه‌ های خود را از روستاها خارج کرده و به فعالیت‌ های اقتصادی در شهرها مانند تاسیس موسسات مالی، صنعتی و خدماتی روی آوردند. این مهاجرت سرمایه‌ ها موجب شد که اقتصاد روستاها تضعیف شود و بسیاری از روستاها خالی از سکنه شوند. همزمان، روستاییان نیز به دنبال مشاغل پردرآمدتر به شهرها مهاجرت کردند، و به این ترتیب جمعیت شهری افزایش و جمعیت روستایی کاهش یافت.

این تغییرات باعث شد تا رشد نامتوازن جمعیتی بین مناطق شهری و روستایی ایجاد شود و به دنبال آن، توسعه نامنظم و بی‌برنامه‌ای در شهرها و روستاها به وجود آید. به عنوان مثال، شکل‌گیری سکونتگاه‌های حاشیه‌ای و مناطق بی‌ضابطه در اطراف شهرها از جمله پیامدهای این مهاجرت‌ها بود که همچنان یکی از چالش‌های بزرگ توسعه شهری در ایران به شمار می‌ رود.

ظهور زیرساخت‌های تکنولوژیک

یکی از پیامدهای دیگر اصلاحات ارضی، افزایش دسترسی به زیرساخت‌ های تکنولوژیکی بود. ورود تکنولوژی‌ های جدید به روستاها، نظیر سیستم‌ های آبیاری مدرن، برق‌رسانی و جاده‌سازی، تغییرات چشمگیری در شیوه زندگی و تولید در این مناطق به همراه داشت. این زیرساخت‌ ها، اگرچه شرایط زندگی در برخی از روستاها را بهبود بخشید، اما از سوی دیگر باعث شد که بسیاری از روستاها به مناطق نیمه‌ شهری تبدیل شوند. در نتیجه، بافت‌های سنتی و ساختارهای قدیمی روستایی به تدریج جای خود را به ساختارهای مدرن‌تر دادند.

گسترش زمینه‌های روستایی

گسترش و توسعه محیط روستایی نیز از دیگر پیامدهای اصلاحات ارضی بود. با مهاجرت بخش بزرگی از جمعیت روستایی به شهرها و تخلیه زمین‌ های کشاورزی، فرصت‌هایی برای استفاده از زمین‌ های بایر به وجود آمد. در بسیاری از مناطق، این زمین‌ ها برای توسعه روستایی مورد استفاده قرار گرفت و روستاها به مناطق جدیدی گسترش یافتند. اما این توسعه اغلب بدون برنامه‌ریزی مناسب صورت گرفت و باعث تغییرات گسترده‌ای در الگوی سکونت و استفاده از زمین شد که تاثیرات بلندمدتی بر محیط زیست و منابع طبیعی گذاشت.

استفاده از مصالح ساختمانی شهری

یکی دیگر از نتایج اصلاحات ارضی، ورود مصالح ساختمانی شهری به روستاها بود. این تغییرات باعث شد که سبک معماری و شیوه ساخت‌وساز در روستاها تغییر کند. ساختمان‌های روستایی که قبلاً با مصالح محلی و سازگار با اقلیم منطقه ساخته می‌شدند، به تدریج جای خود را به سازه‌های سیمانی و آهنی دادند. این تغییر در سبک ساخت‌وساز علاوه بر ایجاد ناسازگاری‌های زیست‌محیطی، هویت معماری روستاها را نیز تحت تاثیر قرار داد و منجر به از بین رفتن بافت‌های سنتی شد.

تغییر در مقیاس‌ های فیزیکی

تغییرات جمعیتی و مهاجرت به شهرها، باعث شد تا مقیاس‌های فیزیکی روستاها نیز دچار تحول شوند. افزایش زمین‌های بایر، کاهش جمعیت و توسعه زیرساخت‌ها، مقیاس روستاها را به سمت کوچک‌تر شدن تغییر داد. بسیاری از روستاها که پیش از این به دلیل جمعیت زیاد و فعالیت‌های کشاورزی گسترده بودند، اکنون به روستاهایی با بافت کم‌تراکم و محیطی خلوت‌تر تبدیل شده‌اند. این تغییرات موجب شده که ارتباطات اجتماعی کاهش یابد و تعاملات روستایی کاهش پیدا کند.

اصلاحات ارضی در ایران نه تنها باعث تغییرات اقتصادی و اجتماعی گسترده در جامعه روستایی شد، بلکه چشم‌اندازهای روستایی را نیز دگرگون ساخت. این تغییرات از افول جمعیت روستایی و انتقال سرمایه‌ها به شهرها گرفته تا ورود تکنولوژی و مصالح جدید، همگی تاثیرات عمیقی بر هویت و بافت روستایی گذاشته‌اند. این تحولات، ضمن اینکه موجب بهبود برخی از جنبه‌های زندگی روستایی شدند، مشکلاتی مانند توسعه بی‌رویه، از بین رفتن معماری بومی و کاهش تعاملات اجتماعی را نیز به همراه داشته‌اند. بررسی این تغییرات و پیامدهای آن‌ها می‌تواند به بهبود برنامه‌ریزی‌های توسعه روستایی و حفاظت از هویت فرهنگی و تاریخی روستاها کمک کند.

پیشرفت زیرساخت‌ها در مناطق روستایی ایران

در دوران اصلاحات ارضی در ایران، دولت تلاش کرد تا با ساخت زیرساخت‌های جدید در روستاها، سطح زندگی مردم روستایی را بهتر کند و فقر را کاهش دهد. این زیرساخت‌ها شامل مدرسه‌ها، مراکز بهداشتی، فروشگاه‌های تعاونی و تجهیزات ارتباطی می‌شد که در نزدیکی جاده‌های اصلی روستاها ساخته شدند. این تغییرات باعث شدند بافت روستاها به‌مرور به سمت جاده‌ها توسعه پیدا کند و ارزش زمین‌های اطراف این جاده‌ها افزایش یابد.

مشاهدات میدانی نشان می‌دهند که مردم محلی به خاطر نزدیکی این ساختمان‌ها به جاده‌ها، بیشتر به آن مناطق جذب شدند و این ساختمان‌ها به مرور به بخشی از زندگی روزمره روستاییان تبدیل شدند. این روند باعث شد که روستاها دیگر تنها به منابع آب وابسته نباشند و به سمت جاده‌های اصلی هم گسترش پیدا کنند.

گسترش بافت روستایی و امکانات جدید

با ورود امکاناتی مانند مخازن ذخیره آب، موتورهای الکتریکی برای چاه‌ها و لوله‌کشی آب، ارتباط روستاها با منابع آبی سنتی قطع شد و مردم به زندگی نزدیک به جاده‌ها و امکانات زیرساختی جدید عادت کردند. با از بین رفتن سیستم ارباب و رعیتی، روستاییان توانستند مالک زمین‌های خود شوند و خانه‌هایشان را نزدیک زمین‌های کشاورزی بسازند. این تغییرات به مرور باعث شد تا تراکم بافت مسکونی روستاها کاهش یابد و خانه‌ها در مکان‌های آزادتر و با امکانات بیشتری ساخته شوند. همچنین، جاده‌های جدید و وجود برق، امنیت بیشتری برای روستاییان فراهم کرد و امکان زندگی در نزدیکی مزارع را آسان‌تر ساخت.

تأثیر استفاده از مصالح شهری بر چشم‌انداز روستایی

دسترسی به جاده‌ها و حمل و نقل ساده‌تر باعث شد روستاییان بتوانند به شهرها سفر کنند و محصولات کشاورزی خود را بفروشند. آن‌ها همچنین مصالح ساختمانی جدید و مستحکم‌تر را از شهرها خریداری کرده و برای بهبود خانه‌های خود استفاده می‌کردند. این موضوع باعث شد که ساختمان‌ها در روستاها از نظر نما و مصالح به‌کاررفته متفاوت و ناهمگون شوند و به مرور چشم‌انداز روستاها را تغییر دهند.

تغییر در مقیاس فیزیکی مزارع و محیط روستا

ورود ماشین‌های کشاورزی مانند تراکتور به زندگی روستاییان، آنها را وادار کرد تا کوچه‌ها و جاده‌های روستا را وسیع‌تر کنند و فضاهای خاصی برای پارکینگ این ماشین‌ها ایجاد کنند. تراکتورها همچنین کمک کردند که روستاییان در مدت زمان کوتاه‌تری به مساحت‌های بیشتری از مزارع بپردازند و تولیدات خود را افزایش دهند.

نتیجه‌گیری

تحقیقات نشان می‌دهد که اصلاحات ارضی در ایران باعث تغییرات عمیقی در چشم‌انداز روستاها شده است. مهم‌ترین تغییرات شامل گسترش بافت روستایی به سمت جاده‌ها، افزایش مساحت و کاهش تراکم محیط‌های مسکونی، افزایش ارزش زمین‌های نزدیک به جاده‌ها و تغییر کاربری زمین‌ها به ویژه در مناطق کشاورزی بوده است. این تغییرات نتیجه‌ی ترکیبی از عوامل فرهنگی، فناوری، اجتماعی و اقتصادی بوده‌اند.

با وجود تمام امکانات جدیدی که اصلاحات ارضی به همراه داشت، برخی مشکلات نیز به وجود آمد. از جمله افزایش آلودگی آب، نبود هماهنگی در ظاهر روستاها به دلیل ترکیب مصالح سنتی و جدید و تخریب بخشی از طبیعت سنتی روستاها.

در نتیجه، می‌توان گفت که اصلاحات ارضی اگرچه امکانات زیادی به روستاها آورد و به بهبود زندگی روستاییان کمک کرد، اما بخشی از هویت طبیعی و سنتی روستاها نیز از بین رفت.

منابع

کتاب Land Reform in Iran از سایت Jstor