- نویسنده: دانیال بقایی
- زمان انتشار: یکشنبه ۹ شهریور ۱۴۰۴
- آخرین به‌روزرسانی: یکشنبه ۹ شهریور ۱۴۰۴
- دسته‌بندی: عمومی
مقدمه
می‌دانید زیگورات ها چه بودند و چرا در تاریخ معماری باستان اینقدر اهمیت دارند؟ این معابد پلکانی، نه تنها مکان‌های پرستش، بلکه نمادهای ارتباط انسان با آسمان و قدرت حاکمان باستانی بودند. یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های این معماری در ایران، چغازنبیل است که در دل تمدن ایلام ساخته شد و هنوز هم رازها و شگفتی‌های بسیاری برای کاوش دارد.
در این مقاله شما با تاریخچه و مفهوم زیگورات ها آشنا خواهید شد، داستان ساخت چغازنبیل و پادشاه سازنده‌اش و اینکه چگونه بنایی در سرزمین ایلام بود را خواهید خواند، با معماری و آجر نوشته‌های آن آشنا می‌شوید، اشیای کشف شده در آن را خواهید دید و حتی راهنمای بازدید از این بنای شگفت انگیز را خواهید یافت. اگر دوست دارید به دنیای ایلام باستان سفر کنید و رازهای چغازنبیل را کشف کنید، این مقاله برای شماست.
زیگورات چیست؟
تعریف زیگورات
در تمدن‌های باستانی آسیای غربی، برای خدایان نیایشگاه‌هایی ساخته می‌شد که والاترین آنها زیگورات نامیده می‌شدند. زیگورات ها بناهای کوه مانند مقدسی بودند که با روند کاهشی سطح طبقات بالایی، پلکانی بی‌کران تا آسمان را شبیه سازی می‌کردند. در واقع، این سازه‌ها بازتابی از باور انسان‌های باستان به تقدس کوه ها بودند. در مناطقی که از نظر طبیعی فاقد کوه بودند، مردمان با ساختن این سازه ها کوهی مصنوعی برای نیایش خدایان خود پدید می‌آوردند.
این سازه‌ها از بهترین و استوارترین مصالح آن زمان ساخته می‌شدند و معمولاً از خشت یا آجر گلی بودند. شکل آنها شبیه هرمی است با معماری پلکانی که تداعی‌گر موجود زنده‌ای است که از خاک آفریده شده و به سوی آسمان پیش می‌رود.
عملکرد زیگورات ها در بین النهرین
این بناهای مقدس علاوه بر اینکه به عنوان نقطه کانونی یک فرقه خاص عمل می‌کردند، مرکز فعالیت‌های غیرمذهبی نیز بودند، فعالیت آن ها شامل موارد زیر است:
1. فعالیت مذهبی و آموزشی
در زمان باستان این معابد قلب آیین‌های مذهبی بودند و نقش کانونی در زندگی مردم داشتند. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که هر ساله مردم شوش، شوشتر و دیگر نواحی اطراف برای برگزاری آیین‌های جمعی به چغازنبیل می‌آمدند؛ آیینی که برخی پژوهشگران آن را «حج ایلامیان» نامیده‌اند. در این مراسم، خدایان معابد بیرون آورده می‌شدند، مسیر طولانی را تا رود دز طی می‌کردند و سپس با تشریفاتی خاص دوباره به معبد بازگردانده می‌شدند.
کاهنان که در آن دوران فرهیخته ترین قشر جامعه به شمار می‌رفتند، علاوه بر اجرای آیین‌ها، در مقام پزشک، دانشمند، کاتب و مورخ نیز ایفای نقش می‌کردند. در آن دوران زیگورات ها، تنها محل عبادت نبودند؛ بلکه کارکردی آموزشی و علمی نیز داشتند و به عنوان مدرسه و رصدخانه های نجومی فعالیت می‌کردند.
2. کارکرد سیاسی و مشروعیت بخشی به پادشاهان
پادشاهان، به ویژه بنیان گذاران سلسله‌های جدید، با ساخت این بناهای عظیم، قدرت و مشروعیت خود را به نمایش می‌گذاشتند. این بناها نه تنها پیروزی تبلیغاتی برای حکومت بودند، بلکه انسجام اجتماعی ایجاد می‌کردند و مردم را حول یک هویت مشترک گرد می‌آوردند.
3. ایجاد کار و مشارکت اجتماعی
کارگران ماهر و غیرماهر در چارچوب یک نظام کار اجباری به خدمت گرفته می‌شدند، اما به آن ها و خانواده هایشان جیره و غرامت پرداخت می‌شد. از آنجا که اغلب مردم به خدایی که زیگورات برای او ساخته می شد ایمان داشتند، ساخت این بنا نه تنها اجبار، بلکه افتخار محسوب می‌شد و حس مشارکت جمعی را تقویت می‌کرد.
4. نقش اقتصادی و عمرانی
پروژه ساخت به هزاران کارگر نیاز داشت و همین موضوع اقتصاد شهر را فعال می‌کرد. از سوی دیگر، این فعالیت‌ها موجب انتقال مهارت‌های فنی، توسعه معماری و شکل گیری زیرساخت‌های جانبی مانند آبرسانی می‌شد.
5. ابزار کنترل بحران و آرام سازی جامعه
در شرایط بی‌ثباتی سیاسی یا بحران‌های اجتماعی، آغاز یک پروژه بزرگ مثل ساخت زیگورات می‌توانست توجه مردم را از مشکلات روزمره منحرف کند و نوعی همبستگی اجتماعی ایجاد نماید.
زیگورات نماد چیست؟
زیگورات ها نماد ارتباط زمین با آسمان بودند و به عنوان یک کوه مقدس پلکانی برای نزدیک‌تر کردن خدایان به انسان ها عمل می‌کردند.هر طبقه و ارتفاع پلکانی آنها نماد صعود به سوی خدایان و نزدیکی به عالم مقدس بود و مراسم مذهبی اغلب در بالاترین طبقات یا معابد قرار گرفته در آنها انجام می‌شد و تنها کاهنان اعظم می‌توانستند به زیارتگاه‌ها و اتاق‌های بالای آن دسترسی داشته باشند تا از خدایان مراقبت کنند.
تاریخچه ساخت زیگورات ها در بین النهرین
تاریخچه ساخت آن ها به اواخر هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد. زیگورات اور، بزرگ ترین زیگورات سومری نو در شهر اور، نمونه‌ای شاخص از این سازه‌ها است که در نزدیکی ناصریه و در استان ذی قار عراق قرار دارد.
این بنا در اوایل عصر برنز (قرن ۲۱ پیش از میلاد) ساخته شد و در قرن ششم پیش از میلاد در دوره بابل نو توسط نبونعید بازسازی شد. باقی مانده‌های آن در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ توسط لئونارد وولی کاوش شد و در دوران صدام حسین، بخشی از نما و پلکان آن بازسازی شد. زیگورات اور یکی از بهترین های محافظت شده در عراق است و به جز چغازنبیل، یکی از نمونه‌های برجسته معماری پلکانی باستانی باقی مانده است.
نخستین زیگورات شناخته شده در بین‌النهرین توسط اور-نامو، بنیانگذار سلسله سوم اور، برای پرستش خدای ماه «نانا» ساخته شد و الگویی برای زیگوراتهای بعدی شد. ساخت این معابد بعدها توسط تمدن‌های ایلامی و آشوری ادامه یافت. واژه «زیگورات» از فعل اکدی Zagaru به معنای «بلند و برافراشته ساختن» گرفته شده است که در ایران به شکل «زیگورات» تلفظ می‌شود. در ابتدا کاربرد آنها صرفاً مذهبی بود، اما در دوره‌های بعدی نقشهای اداری و تجاری نیز بر عهده داشتند.
داستان چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل کجاست و متعلق به کدام تمدن است؟
معبد چغازنبیل در جنوب غربی ایران، در شهرستان شوشِ استان خوزستان و در نزدیکی منطقه باستانی هفت تپه واقع شده است. این سازه در ۳۵ کیلومتری غرب شوشتر و ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش قرار دارد و به دلیل موقعیت غربی رودخانه دز، جزء شهرستان شوش شمرده می‌شود. دسترسی به چغازنبیل از مسیر شوش به اهواز و همچنین جاده شوشتر به هفت تپه (جاده کشت و صنعت کارون) امکان پذیر است. زیگورات چغازنبیل از آثار تمدن ایلام باستان به شمار می‌آید و یکی از شاخص‌ترین نمونه‌های معماری مذهبی آن دوران محسوب می‌شود.
پادشاه سازنده چغازنبیل چه کسی بود؟
پادشاهی که چغازنبیل را ساخت اونتاش ناپیریشا، شاه ایلامی بود که حدود ۱۲۵۰ سال قبل از میلاد مسیح این بنا توسط او ساخته شد. این مجموعه دینی به ستایش اینشوشیناک، ایزد نگهبان شوش، اختصاص داشت و بازتابی از اعتقادات مذهبی و هنر معماری ایلامیان است. سبک معماری این بنا از سنت‌های سومری الهام گرفته شده و مشابه زیگوراتهای اور، اتمنانکی و انلیل در بین‌النهرین می‌باشد. این بنای عظیم، هم جلوه قدرت پادشاهی و هم مکانی برای مراسم مذهبی بود، اما متأسفانه بخشی از آن در جریان حملات آشور ویران شد.
مراحل ساخت چغازنبیل و شیوه معماری
در ابتدا با ارتفاع حدود ۵۲ متر و پنج طبقه ساخته شد، اما امروزه تنها دو طبقه و نیم از آن باقی مانده است. اضلاع این زیگورات مربع شکل حدودا 105 متر و 20 سانتی متر است. کل محوطه و معابد پیرامون آن، داخل سه حصار تو در تو قرار گرفته است: معبد اصلی در مرکز، کاخ ها و معابد کوچک در حصار دوم و آرامگاه ها و تصفیه خانه آب در حصار سوم.
در مرحله اول، بنای مربعی با حیاط مرکزی ساخته شد که نقشهای شبیه انباری بزرگ داشت و برای برگزاری مراسم آیینی استفاده می‌شد. در مرحله دوم، اونتاش ناپیریشا معبدهای طبقه نخستین را به زیگو‌راتی عظیم و پنج طبقه تبدیل کرد تا مانند کوهی مقدس در جلگه شوش برجسته شود،طبقات این مانند هرم از پایین به بالا کوچک‌تر می‌شدند و بر بالای آن،معبد کوچکی به نام «کوکونو» ساخته شد که به دو ایزد حامی امپراتوری ایلام،ناپیریشا و این‌شوشینک اختصاص داشت.
ویژگی منحصربه فرد چغازنبیل نسبت به زیگوراتهای بین النهرینی این است که تمامی طبقات پنجگانه، از کف زمین و به صورت مستقل ساخته شده‌اند.
دیوارهای داخلی از خشت و نمای بیرونی با آجر ساخته شده است. برخی آجرها لعاب دار و با نقوش گل میخ تزئین شده‌اند که از قدیمی‌ترین کاشی‌های جهان محسوب می‌شوند. در جبهه‌های شمال غربی و جنوب غربی دو سکوی مدور قرار دارد که احتمالات مختلفی مانند قربانگاه، نصب مجسمه یا مکان ستاره شناسی برای آنها ارائه شده است. تصفیه خانه آب در جبهه غربی آن قرار دارد و قدیمی‌ترین نمونه مهندسی آب در جهان به شمار می رود.
عبادتگاه های دیگر چغازنبیل
علاوه بر معبد اصلی، یازده عبادتگاه دیگر برای خدایان و الهه های ایلام در این بنا ساخته شد که تنوع مذهبی و فرهنگی این منطقه را نشان می‌دهد:
- نوسکو (Nusku): خدای آتش
- پی نیکیر (Pinikir): مادربزرگ خدایان
- اَدَد (Adad): خدای هوا
- نین علی (Nin-Ali): همسر خدای هوا
- شیموت (Shimut): خدای عیلام
- منزت (Manzat): همسر خدای عیلام
- نپراتپ (Nepratep): الهه روزی دهنده
- روهوراتیر (Ruhuratir): خدای انزان
- هیشمتیک (Hishmitik): همسر خدای انزان
- گال (Gal): خدای بزرگ عیلام
- ایشنی کاراب (Ishni-karab): الهه سوگند
علت نام گذاری معبد چغازنبیل
انتخاب نام ترکیبی از واژه‌های محلی و باستانی است: «چغا» در زبان لری به معنی تپه و «زنبیل» به معنی سبد است. به این ترتیب، نام آن به معنای تپه سبدی شکل است. نام باستانی آن دوراونتاش بوده که از ترکیب «دور» به معنای مکان و منزلگاه و «اونتاش» نام پادشاه ایلامی شکل گرفته است. در سال ۱۹۷۹ میلادی، چغازنبیل به عنوان نخستین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد و خاورشناسان آن را قدیمی‌ترین ساختمان مذهبی ایران می‌دانند.
ثبت چغازنبیل در یونسکو به عنوان میراث جهانی
این بنا در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده و از معیار های شش گانه آن که یک اثر تاریخی برای ثبت حداقل یک مورد را باید داشته باشد، معیارهای سوم و چهارم را داراست:
- «نمونه ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فناوری یا منظره که نمایانگر مرحله یا مراحلی در سرگذشت انسان باشد.»
- «نمونه ای برجسته از یک سکونتگاه سنتی بشری یا استفاده از زمین، که معرف یک یا چند فرهنگ است، باشد. به ویژه مواقعی که تحت تأثیر تغییرات برگشت ناپذیر شده است.»
آجرنوشته های چغازنبیل و ارزش باستان شناسی آنها
آجرنوشته ها و کتیبه ها نقشی حیاتی در معرفی این بنای شگرف دارند. هزاران کتیبه بر روی آجرها و اشیای محوطه یافت شده که به خط و زبان ایلامی نوشته شده‌اند. این نوشته‌ها اطلاعات مهمی درباره علت ساخت، نام سازنده، مصالح و تزئینات ارائه می‌دهند. نمونه‌ای از این کتیبه‌ها چنین است:
«من اونتاش ناپیریشا با آجرهای طلایی و سنگ های قیمتی این معبد مطبق را ساختم و به خدایان ناپیریشا و این شوشیناک هدیه کردم. کسی که آن را ویران کند، نفرین خدایان بر نسل او نازل شود.»
اشیای کشف شده در چغازنبیل
حفاری‌ها در محوطه این بنا مجموعه‌ای از اشیای ارزشمند را آشکار کرده است که نشان دهنده تمدن ایلام باستان هستند:
- کتیبه های میخی با نام پادشاه اونتاش ناپیریشا و اهداف مذهبی او در ساخت این بنا
- مجسمه ها و پیکره‌های اساطیری مانند گاوهای بالدار(لاماسو)،که نماد محافظت و قدرت بودند.
- ظروف و ابزارهای مذهبی شامل جام‌ها و کاسه‌ها و ابزارهای قربانی
- آجرهای لعاب دار با نقوش هندسی که در تزئین دیوارها و معابد استفاده می‌شدند.
- اشیا فلزی مانند زیورآلات، سلاح‌ها و ابزارهای روزمره که نشان دهنده مهارت های فنی ایلامیان در فلزکاری است.
- سنگ نوشته هایی که به دستور پادشاهان ایلامی حکاکی شده‌اند و اطلاعاتی درباره وقایع تاریخی، مذهبی و سیاسی آن دوران ارائه می‌دهند.
- سفال‌های منقوش و ساده که در زندگی روزمره و مراسم مذهبی استفاده می‌شدند.
- بقایای سیستم آبرسانی پیشرفته، از جمله کانال‌ها و حوض‌های آب، که نشان دهنده مهندسی آب در زمان ایلامیان است.
این آثار در موزه‌های ایران و جهان نگهداری شده و برخی از این آثار در موزه‌های شوش و اهواز به نمایش گذاشته شده‌اند.
چگونه معبد چغازنبیل کشف شد؟
اولین اشاره به چغازنبیل توسط ژاک دو مورگان در سال ۱۸۹۰ میلادی ثبت شد که از وجود معادن نفت در این منطقه خبر می‌داد. حدود پنجاه سال بعد، مهندسان شرکت نفت ایران،که سرگرم فعالیت‌های نفتی در این بنا بودند آجرنوشته‌ای یافتند و آن را به باستان شناسان شوش ارسال کردند. نخستین کاوش‌ها توسط براون در سال ۱۹۳۶ انجام شد و حفاری‌های جدی توسط رومن گیرشمن بین سال‌های ۱۹۵۳ تا ۱۹۶۳ میلادی ادامه یافت. خاکبرداری این زیگورات در آن دوران موجب تکمیل دانش جهانی درباره تاریخ ایران باستان و کشف تاریخچه چغازنبیل شد.
عکس داخل معبد چغازنبیل
معماری و ویژگی های زیگورات ها
بررسی کلی ویژگی های معماری زیگورات ها
زیگورات ها اغلب از خشت خام در هسته و آجر در نمای بیرونی ساخته می‌شدند و ظاهری پلکانی داشتند؛چهار گوشه آنها معمولاً رو به چهار جهت اصلی قرار داشت و تعداد طبقات آن ها بین ۳، ۵ یا ۷ متغیر بود. ارتفاع برخی به بیش از ۱۰۰ متر می‌رسید و رنگ طبقات نیز از سیاه در پایین ترین بخش تا طلایی در بالاترین بخش تغییر می‌کرد.
روی بدنه این بناها نوشته هایی حک می‌شد که شامل معرفی بانی بنا، علت ساخت و توضیحاتی درباره خدای پرستش شده بود. این کتیبه ها وسیله‌ای برای ارتباط امروز ما با ۸۰۰۰ سال پیش به شمار می‌آیند.
سالم ترین و بزرگ ترین زیگورات باقی مانده جهان، چغازنبیل است که ابعاد آن حدود 105 در 105 متر بوده و در پنج طبقه با ارتفاع بیش از ۵۲ متر بنا شد که امروز تنها ۲۵ متر آن برجاست.
این بناها با معماری پیشرفته‌ای طراحی شده بودند: طاق های گهواره‌ای در پلکان ها، سیستم های پیچیده آبرسانی و تصفیه آب، آفتاب‌سنج های آجری برای استخراج تقویم خورشیدی، آجرهای کتیبه دار متعدد که نوعی صنعت چاپ ابتدایی را تداعی می‌کنند، مجسمه‌های نگهبان همچون گاو نر سفالین، لولاها و پاشنه های سنگی دروازه ها، زیورآلات و اشیای تزئینی همچون انگشتر مفرغی با روکش طلا. همه این ها نشان از پیشرفت خارق العاده مهندسی و هنر در این سازه‌های مقدس دارد.
ویژگی های خاص معماری چغازنبیل
ایلامیان، تمدنی که هنوز برای بسیاری ناشناخته مانده است، در ساخت زیگورات ها به اوج خلاقیت رسیده بودند. مردم این سرزمین، سرزمین خود را «هل-تا-ام-تی» به معنای «سرزمین خدا» می‌نامیدند و دینشان با باورهای سومری و بین‌النهرینی در پیوند بود. آنان به خدایان متعدد باور داشتند و معابد متعددی برای ایشان می‌ساختند.
زیگورات چغازنبیل نه تنها از زیگورات اور سالم تر باقی مانده، بلکه با ابعاد و ویژگی‌های خاص خود هم سنگ اهرام مصر دانسته می‌شود.گوشه های این بنا به طور دقیق در راستای جهات اصلی زمین قرار دارد.
این بنا در دو مرحله ساخته شد: نخست، طبقه اول به ارتفاع ۸ تا ۱۲ متر ساخته شد که شامل ۲۸ اتاق بود. سپس در مرحله دوم، طبقات دوم تا چهارم اضافه شدند و در نهایت معبد اصلی اینشوشیناک بر فراز آن قرار گرفت. طرح کلی بنا مربعی به ابعاد ۱۰۵ متر بود و تناسبات هندسی به گونه ای رعایت شده بود که نسبت عرض به ارتفاع در تمام طبقات هماهنگ باقی بماند.
ایلامیان در طراحی ورودی ها نیز دقت خاصی داشتند؛ هیچ مسیری مستقیم به معبد نمی‌رسید. هفت دروازه اصلی اطراف زیگورات ساخته شد که تنها از طریق گذر از آن ها می‌شد به بخش‌های مختلف بنا راه یافت. این دروازه‌ها با معابد کوچک و سکوهای قربانگاه همراه بودند که نشان از مناسک قربانی حیوانات در این مکان دارد.
از دیگر ویژگی‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- کاشی‌کاری و تزئینات: استفاده از آجرهای لعابدار و گل میخ دار که از کهن ترین کاشی‌های شناخته شده جهان به شمار می‌روند.
- مهندسی ضدزلزله: شالوده عظیم بنا که با گذشت بیش از سه هزار سال همچنان پابرجاست.
- سیستم تصفیه آب: یکی از قدیمی ترین تصفیه خانه‌های جهان در این محوطه ساخته شده بود که آب را از رود کرخه تا چغازنبیل منتقل و تصفیه می‌کرد.
- سیستم ضدسیل: آب باران با کانال‌های آجری به بیرون هدایت می‌شد.
- تقویم خورشیدی: وجود آفتاب‌سنج های آجری برای تعیین فصول و اعتدال ها
مقایسه چغازنبیل با دیگر زیگورات های بین النهرین
زیگورات ها در بین‌النهرین و ایران باستان، همگی ساختاری پلکانی داشتند، اما هرکدام از نظر مقیاس، کارکرد و نوآوری‌های معماری با دیگری تفاوت داشت.
- سیلک کاشان: کهن‌ترین نمونه شناخته شده است و نسبت به چغازنبیل ابعاد کوچک‌تر و مصالح ساده‌تری داشته است و بیشتر به عنوان الگوی اولیه در نظر گرفته می‌شود.
- اور: در حدود ۲۱۰۰ ق.م ساخته شد و مانند چغازنبیل، کاربرد مذهبی داشت، اما برخلاف این نوع، فاقد سامانه‌های پیشرفته آبرسانی و کتیبه‌های گسترده بود.
- بابل (اتمنانکی): نمادی از پیوند آسمان و زمین بود و با اهمیت اسطوره‌ای اش شناخته می‌شد. چغازنبیل نیز وجه مذهبی داشت، اما برجستگی آن بیشتر در جنبه های فنی و معماری بود.
- لارسا و دورشاروکین: گرچه از نظر شکوه و کارکرد مذهبی مشابه چغازنبیل بودند، اما هیچ کدام تنوع کتیبه ها و پیچیدگی تقویم و سازه آبی این نوع را نداشتند.
قیمت بلیط و ساعت بازدید از چغازنبیل
هزینه ورودی برای بازدیدکنندگان ایرانی 30 هزار تومان و برای بازدیدکنندگان غیرایرانی 250 هزار تومان است،همچنین ساعت بازدید از ساعت 9 تا 17:30 می‌باشد.
تأثیر بر معماری معاصر
الگوی پلکانی زیگورات ها در طول تاریخ بارها در معماری تکرار شده است.همچنین در ایران، برخی بناهای فرهنگی و موزه ها با الهام از فرم چغازنبیل طراحی شده‌اند. این نشان می‌دهد که این بناها صرفاً آثار باستانی نیستند، بلکه ایده‌ای ماندگار و الهام بخش در تاریخ معماری جهان اند.
نتیجه گیری
زیگورات ها روایت گر باورها، دانش و قدرت تمدن‌های باستانی اند. در میان همه آنها، چغازنبیل همچون نگینی بر تاریخ معماری و فرهنگ ایران می‌درخشد؛ بنایی که هم نماد ایمان و معنویت بود، هم نمایش اقتدار سیاسی و هم شاهکاری از مهندسی و هنر. از سیستم پیشرفته آبرسانی گرفته تا تقویم خورشیدی، همه نشان می‌دهند که ایلامیان تا چه حد درک عمیقی از معماری داشته‌اند.
امروز، چغازنبیل نه فقط یک بنای باستانی، بلکه پلی میان گذشته و حال است؛ پلی که به ما یادآوری می‌کند تاریخ و میراث فرهنگی‌مان چه ارزش بزرگی دارد. اگر روزی راهتان به خوزستان افتاد، بازدید از این بنا تنها یک گردش ساده نیست؛ بلکه سفری به اعماق ۳۲۰۰ سال پیش است، سفری که شما را به اندیشه وامی دارد.
❓ما چه نقشی در حفظ و انتقال این میراث به نسل های آینده داریم؟
