شهرنشینی در عصر متاورس؛ هم‌زیستی فضاهای فیزیکی و دیجیتال
مقدمه
در سالهای اخیر، با پیشرفت پرشتاب فناوری‌های دیجیتال، مفاهیم سنتی در حوزه‌ی شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری نیز دستخوش تغییراتی اساسی شده‌اند. دیگر شهر تنها یک فضای فیزیکی برای سکونت و کار نیست، بلکه به بستری هوشمند و چندلایه برای زندگی، تعامل و تجربه تبدیل شده است. در این مسیر، مفاهیم نوینی مانند دوقلوی دیجیتال و متاورس به میدان آمده‌اند و چشم‌اندازهای تازه‌ای را برای مدیریت و طراحی شهرها گشوده‌اند.
دوقلوی دیجیتال، نسخه‌ای مجازی و دقیق از یک شهر واقعی است که امکان شبیه‌سازی، پایش و پیش‌بینی سناریوهای پیچیده شهری را فراهم می‌آورد. اما تحولات اخیر، ما را وارد مرحله‌ای تازه‌تر و بلندپروازانه‌تر کرده است: شهرهای متاورسی.
البته که این تحولات فناورانه، در کنار فرصت‌های نو برای رشد و نوآوری شهری، چالش‌هایی مانند نابرابری دیجیتال، حریم خصوصی و حکمرانی داده را نیز به همراه دارد.
در این مقاله، به کندوکاو در دنیای دوقلوهای دیجیتال و شهرهای متاورسی می‌پردازیم تا ببینیم این مفاهیم چگونه می‌توانند آینده شهرها را دگرگون کنند.
متاورس چیست؟
متاورس به شبکه‌ای از جهان‌های مجازی گفته می‌شود که معمولاً از طریق واقعیت مجازی یا واقعیت افزوده تجربه می‌شوند. در این فضاها، کاربران می‌توانند با هم تعامل داشته باشند و کالا یا خدماتی را بخرند که برخی از آنها فقط در این دنیای دیجیتال وجود دارند.
واقعیت مجازی (Virtual Reality – VR):
واقعیتی کاملاً شبیه‌سازی‌شده است که کاربر با استفاده از هدست یا تجهیزات مخصوص، وارد یک دنیای دیجیتال می‌شود و از دنیای واقعی جدا می‌گردد.
مثال: وقتی هدست VR می‌زنید و وارد یک شهر خیالی یا بازی می‌شوید که اطرافتان را کاملاً دگرگون می‌کند.
واقعیت افزوده (Augmented Reality – AR):
فناوری‌ای است که اطلاعات دیجیتال (مانند تصویر، صدا یا متن) را روی دنیای واقعی قرار می‌دهد، بدون اینکه شما را از محیط واقعی جدا کند.
مثال: وقتی از دوربین گوشی‌تان برای دیدن اطلاعات روی ساختمان‌ها یا مسیرها در اپلیکیشن‌ها استفاده می‌کنید (مثل بازی Pokémon GO یا فیلترهای اینستاگرام).
به طور کلی، متاورس به عنوان یک فضای دیجیتال غوطه‌ور تعریف می‌شود؛ فضایی که در آن تعاملات انسانی از طریق فناوری‌هایی مانند واقعیت مجازی (VR) و واقعیت افزوده (AR) صورت می‌گیرد. در واقعیت افزوده، محیط‌های فیزیکی و دیجیتالی با هم ترکیب می‌شوند و کاربران می‌توانند هم‌زمان با اشیاء و شخصیت‌های هر دو جهان تعامل داشته باشند. این نوع تجربه‌ها، مبنای مفهومی بسیاری از شهرها و پلتفرم‌های متاورسی هستند که در آینده ممکن است بخشی از زندگی روزمره ما شوند.
شروع داستان متاورس
شاید برایتان جالب باشد که واژه و مفهوم «متاورس» از کجا آمده و نمونه‌های عینی آن چه ابزارها و پلتفرم‌هایی هستند.
ایده‌ی متاورس نخستین‌بار در رمان علمی-تخیلی Snow Crash نوشته‌ی نیل استفنسون (منتشرشده در سال ۱۹۹۲) مطرح شد. در این رمان، شخصیت‌ها برای فرار از واقعیت تلخ زندگی، به شکل آواتارهای دیجیتال وارد دنیایی مجازی به نام «متاورس» می‌شوند و در آن زندگی می‌کنند. این تصویر آینده‌نگر از یک دنیای دیجیتال غوطه‌ور، الهام‌بخش بسیاری از آثار دیگر شد.
همچنین از اواخر قرن بیستم، مفهوم جهانی مجازی و همه‌جانبه در فرهنگ عامه و آثار علمی-تخیلی رواج پیدا کرد. برای مثال، فیلم‌های The Matrix (۱۹۹۹) و دنباله‌های آن ساخته‌ی خواهران واچوفسکی، یا رمان Ready Player One نوشته‌ی ارنست کلاین (۲۰۱۱) که در سال ۲۰۱۸ نیز فیلمی از روی آن ساخته شد، همگی ایده‌ی ورود به جهانی دیجیتال و تعامل در آن را به‌تصویر کشیدند.
پلتفرم‌هایی مانند Second Life امکان ساخت آواتار و تجربه‌ی یک زندگی اجتماعی دیجیتالی را برای کاربران فراهم کردند. در پلتفرم‌هایی مثل Roblox و Fortnite، کاربران صرفاً بازی نمی‌کنند؛ بلکه در کنسرت‌های مجازی شرکت می‌کنند، با دیگران تعامل دارند و فضاهای دیجیتالی را به دلخواه خود شکل می‌دهند.
شرکت فیسبوک (که اکنون با نام Meta Platforms شناخته می‌شود) از پیشگامان توسعه‌ی متاورس است. این شرکت در سال ۲۰۱۴ کمپانی واقعیت مجازی Oculus را خرید و در سال ۲۰۲۱ با تمرکز بیشتر بر آینده‌ی متاورس، نام خود را تغییر داد.
در همان سال، اپلیکیشن Meta Horizon Worlds منتشر شد؛ فضایی مجازی که در آن کاربران می‌توانند با هدست‌های واقعیت مجازی، در دنیایی اجتماعی و سرگرم‌کننده مشارکت کنند. این پلتفرم همچنین شامل محیط کاری مجازی به نام Meta Horizon Workrooms بود که امکان همکاری از راه دور را در قالب یک تجربه‌ی حضوری شبیه‌سازی می‌کرد.
تفاوت دوقلوی دیجیتال و متاورس
در ابتدا، بهتر است دو مفهوم دوقلوی دیجیتال و متاورس را مستقل از مباحث شهری و تحولات شهرسازی بررسی کنیم، و سپس به نقش و کارکرد آنها در شکل‌گیری شهرهای دوقلوی دیجیتال و شهرهای متاورسی بپردازیم.
دوقلوی دیجیتال (Digital Twin) به نسخه‌ای مجازی از یک شیء، سیستم یا شهر واقعی گفته می‌شود که با استفاده از داده‌های واقعی، رفتار و وضعیت لحظه‌ای نمونه‌ی فیزیکی را شبیه‌سازی می‌کند. هدف آن بهبود تصمیم‌گیری، پیش‌بینی و مدیریت بهتر در دنیای واقعی است.
نمونه ای از دوقلوی دیجیتال برای طراحی شهری
در مقابل، متاورس(Metaverse) را می‌توان دنیایی دیجیتال و فراگیر تصور کرد که در آن افراد می‌توانند مثل دنیای واقعی راه بروند، حرف بزنند، خرید کنند، کار کنند یا حتی در یک رویداد شرکت کنند و نه فقط در یک مکان فیزیکی، بلکه از طریق اینترنت و ابزارهایی مثل هدست واقعیت مجازی یا حتی گوشی و کامپیوتر.
مثل این است که وارد یک بازی ویدیویی بسیار پیشرفته شوید، اما این فضا فقط برای بازی نیست، بلکه می‌تواند برای کار، آموزش، خرید، تعامل اجتماعی و حتی برنامه‌ریزی شهری هم کاربرد داشته باشد.
اکنون که با ماهیت کلی دوقلوهای دیجیتال و متاورس آشنا شدیم، بیایید نگاهی بیندازیم به معنای این مفاهیم در زمینه‌ی شهر و شهرسازی. در بُعد شهری، این مفاهیم چنین معنا می‌یابند:
شهر دوقلوی دیجیتال، رویکردی قدرتمند در برنامه‌ریزی و مدیریت شهری است که در دورانی از رشد شتابان شهرنشینی پدید آمده است. این نوع شهر، نسخه‌ای مجازی از یک شهر واقعی است که امکان شبیه‌سازی، پایش و کنترل سناریوهای پیچیده شهری را فراهم می‌کند و به افزایش کارایی و پایداری شهر کمک می‌نماید.
درحالی که شهرهای متاورسی نسخه پیشرفته‌تر همان دوقلوهای دیجیتال‌اند که با ادغام نظام‌های فیزیکی، دیجیتال و انسانی، یک زیست‌بوم شهری بهم‌پیوسته و هوشمند را شکل می‌دهند.
این گذار می‌تواند مزایایی برای رشد اقتصادی، فراگیری اجتماعی و نوآوری به همراه داشته باشد، اما در عین حال ممکن است چالش‌های جدیدی نیز ایجاد کند. برای حرکت مؤثر در این مسیر، به درک عمیق‌تری از مفهوم شهر دوقلوی دیجیتال، توسعه فناوری‌های مرتبط و سازوکارهای مدیریتی مناسب نیاز داریم.
شهرهای متاورسی چگونه شهرهایی هستند؟
همانطور که در بخش پیشین اشاره شد، شهرهای متاورسی (Metavercities) به‌عنوان نسل جدیدی از فضاهای شهری، ترکیبی پویا از واقعیت فیزیکی و دنیای مجازی را ارائه می‌دهند. در این شهرها، داده‌ها نه‌تنها به‌صورت مستمر جمع‌آوری و تحلیل می‌شوند، بلکه بلافاصله میان سامانه‌ها و کاربران به اشتراک گذاشته می‌شوند و مبنای تصمیم‌گیری‌های سریع و هوشمند قرار می‌گیرند.
ادغام بدون مرز میان فضای فیزیکی و مجازی، افق‌های نوینی را در برنامه‌ریزی، مدیریت و خدمات شهری ایجاد می‌کند. در چنین چارچوبی، شهرها می‌توانند نه‌تنها از نظر زیرساختی کارآمدتر شوند، بلکه خدمات را دقیق‌تر، سریع‌تر و بر اساس نیاز واقعی شهروندان ارائه دهند. این تحول منجر به خلق فضاهایی می‌شود که از نظر زیست‌محیطی پایدارتر، از نظر عملکردی بهینه‌تر و از نظر تجربه‌ی زیستی، انسانی‌تر هستند.
شهر متاورسی، در امتداد مفهوم «شهر دوقلوی دیجیتال» (Digital Twin City)، گامی فراتر می‌نهد. اگرچه شهر دوقلو بیشتر بر جنبه‌های تحلیلی، مدل‌سازی و پایش داده‌های شهری متمرکز است، اما شهر متاورسی لایه‌ای تعاملی، بصری و اجتماعی به آن می‌افزاید. در شهر متاورسی، شهروندان و مدیران شهری نه‌فقط نظاره‌گر یا تحلیل‌گر، بلکه مشارکت‌کنندگان فعال در شکل‌دهی به فضای شهر هستند.
این شهرها بسترهایی برای نوآوری‌های اقتصادی، فرهنگی و آموزشی نیز فراهم می‌کنند. به‌عنوان مثال، افراد می‌توانند در کلاس‌های مجازی شرکت کنند که از نظر تجربه، تفاوتی با حضور فیزیکی در کلاس ندارد؛ یا بدون ترک خانه در یک تور شهری شرکت کرده، از موزه‌ای بازدید کنند یا در برنامه‌ای فرهنگی شرکت داشته باشند. همه‌ی این تجربه‌ها با استفاده از فناوری‌هایی مانند واقعیت مجازی (VR)، واقعیت افزوده (AR) و اینترنت اشیاء (IoT) ممکن می‌شوند.
از سوی دیگر، حضور فعال شهرها در متاورس می‌تواند هویت، برند و سیاست‌های شهری را نیز در فضایی نو بازتعریف کند. این شهرها نه‌فقط گسترش‌دهنده مرزهای جغرافیایی تعاملات شهری‌اند، بلکه مشارکت شهروندان را در تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و زندگی شهری افزایش می‌دهند. با ارتقای سطح شفافیت، دسترسی و ارتباط، متاورس می‌تواند پلتفرمی برای شکل‌گیری شهرهایی بازتر، هوشمندتر و مشارکت‌پذیرتر باشد.
رد پای متاورس و دوقلوی دیجیتال در جهان واقعی: کشورها چه کرده‌اند؟
در سالهای گذشته، مجمع جهانی اقتصاد با همکاری آکادمی فناوری اطلاعات و ارتباطات چین، گروهی از شرکای صنعتی را از حوزه‌های مختلف در سراسر جهان گرد هم آورد تا تجارب برتر ده‌ها شهر دوقلوی دیجیتال را مورد ارزیابی قرار دهد.
سه شهری که در ادامه معرفی می‌شوند، به‌عنوان پیشگامان شهر دوقلوی دیجیتال در سال ۲۰۲۳ از سوی مجمع جهانی اقتصاد انتخاب شده‌اند. این عنوان، نشانه‌ای از برتری فنی و – مهم‌تر از آن – برنامه‌ریزی دقیق و همکاری مؤثر میان بخش‌های دولتی و خصوصی در طراحی و ارائه راه‌حل‌هایی برای چالش‌های فوری شهری است:
آوکلند، نیوزیلند
Safeswim یک دوقلوی دیجیتال از شبکه‌های فاضلاب و آب‌های طوفانی آوکلند است که کیفیت آب را در زمان واقعی در ۸۴ ساحل این شهر پیش‌بینی می‌کند. بیش از یک میلیارد نقطه داده و تحلیل هر روز از سازمان‌های مختلف جمع‌آوری می‌شود. به دلیل موفقیت این پروژه، Safeswim توسعه یافته و اکنون شامل ۷۲ منطقه در سراسر منطقه نورث‌لند نیوزیلند می‌شود و به‌عنوان پلتفرم منتخب سازمان نجات غریق برای به اشتراک‌گذاری اطلاعات و هشدارهای ایمنی آب استفاده می‌شود.
هنگ‌کنگ (منطقه ویژه اداری)
پروژه توسعه شهر جدید تونگ چونگ (TCNTE) به‌عنوان یک طرح پایلوت برای ایجاد یک جامعه کم‌کربن در جزیره لانتائو اجرا شده است. در تمام مراحل عملیات احیای زمین در بخش شرقی تونگ چونگ، از فناوری‌های نوآورانه‌ای مانند اینترنت اشیا (IoT)، هوش مصنوعی (AI)، ناوبری ماهواره‌ای و تدابیر امنیتی هوشمند استفاده شده است. پلتفرم دوقلوی دیجیتال در این پروژه آن‌چنان موفق بوده که دولت استفاده از آن را به پروژه‌های توسعه‌ای دیگر از جمله کوو تونگ شمالی و فنلینگ شمالی گسترش داده است. امروزه این فناوری به یک رویه استاندارد تبدیل شده و بیش از ۴۰۰ مدل توسط ۱۴ قرارداد ساخت‌وساز از سوی ۳۰ شرکت مختلف در این پلتفرم ثبت شده‌اند.
اورومچی، چین
در سکوی بندر اینترنت اشیاء مرکز مونتاژ راه‌آهن چین-اروپا، از فناوری دوقلوی دیجیتال شهری و هوش مصنوعی برای بهبود کارایی و ایمنی در زمینه‌هایی مانند دیدپذیری، پایش و مدیریت ایستگاه استفاده شده است. این فناوری امکان مشاهده و تجسم کامل فرآیند لجستیک مدیریت کانتینرها را فراهم می‌کند و فرصت‌های بیشتری برای برنامه‌ریزی ایجاد می‌نماید. همچنین با ورود کامیون‌ها و خودروهای گشت امنیتی بدون سرنشین، جایگزینی نیروی انسانی با ربات‌ها در این ایستگاه تا حد زیادی تسهیل خواهد شد.
دوقلوی دیجیتال و شهرهای متاورسی؛ چالش ها و مزایا
چالش ها
1. پیچیدگی فرایند تبدیل شهر دوقلوی دیجیتال به شهر متاورسی:
عبور از شهر دیجیتال به متاورس تنها یک ارتقای فنی نیست، بلکه نیازمند تغییر در ساختارهای تصمیم‌گیری و مدیریتی، درک جمعی از این فضا و مشارکت فعال تمامی افراد جامعه است.
2. چالش‌های فناورانه:
توسعه شهرهای متاورسی، نیازمند سرمایه‌گذاری های سنگین در حوزه فناوری‌های کلیدی مانند واقعیت مجازی(VR)، واقعیت افزوده(AR)، هوش مصنوعی(AI)، فناوری‌های لمسی و رباتیک است تا فضاهای مجازی قابل تعامل، همه‌جانبه و کارآمد ایجاد شوند. از طرفی وجود زیرساخت‌هایی مثل پلتفرم های توسعه یکپارچه، سیستم عامل های خاص و … بسیار ضروری است.
3. حکمرانی داده و حفظ حریم خصوصی:
مدیریت داده‌های عظیم در متاورس نیازمند تعیین دقیق مالکیت داده، سطوح محرمانگی و تنظیم مقررات هوشمندانه و شفاف برای حفظ حریم خصوصی شهروندان است که بتوانند ضمن بهره‌برداری مؤثر از داده‌ها، از حریم خصوصی شهروندان نیز به‌خوبی محافظت کنند.
4.تناسب شهر متاورسی با نیازها و سبک زندگی واقعی افراد:
یکی از چالش‌های مهم توسعه شهرهای متاورسی، تضمین هماهنگی فضای مجازی با نیازها، فرهنگ و سبک زندگی واقعی کاربران است. اگر این تناسب رعایت نشود، ممکن است شهرهای متاورسی به فضاهایی محدود و غیرقابل استفاده برای بسیاری از مردم تبدیل شوند و نتوانند کیفیت زندگی واقعی افراد را بهبود بخشند.
مزایا
1. کاهش نیاز به فضاهای فیزیکی و بهینه‌سازی فضاهای عمومی:
با انتقال بخش زیادی از فعالیت‌های اجتماعی، کاری و خرید به متاورس، فشار بر فضاهای شهری واقعی کاهش یافته و امکان بازطراحی فضاهای عمومی برای بهتر هماهنگ شدن با سبک زندگی دیجیتال فراهم می‌شود. این موضوع می‌تواند به ایجاد شهرهایی پایدارتر و کارآمدتر منجر شود.
2. برنامه‌ریزی شهری هوشمند و داده‌محور:
متاورس و فضاهای مجازی می‌توانند منابع داده عظیمی را در اختیار برنامه‌ریزان شهری قرار بدهند از جمله الگوهای تردد و رفتار شهروندان دیجیتال که به فهم بهتر نیازها و طراحی بهتر شهرهای آینده کمک می‌کند.
3. فرصت‌های جدید اقتصادی در شهرها:
شهرها می‌توانند با ایجاد زیرساخت‌های لازم برای حضور در متاورس، فرصت‌های اقتصادی نوینی خلق کنند، مثل بازارهای مجازی شهری، مراکز آموزش و کار دیجیتال یا حتی «شهرهای هوشمند مجازی» که کسب‌وکارهای حقیقی و دیجیتال در آن ادغام شده‌اند.
چند مفهوم کلیدی درباره شهرهای متاورسی
برای درک بهتر شهرهای متاورسی و نقش آنها در تحول شهرسازی، آشنایی با برخی مفاهیم کلیدی مرتبط ضروری است. متاورس حوزه‌ای پیچیده و گسترده است که فراتر از فضای شهری حرکت می‌کند و فناوری‌ها و مفاهیم متعددی را شامل می‌شود. در ادامه، مفاهیمی معرفی می‌شود که به ما کمک می‌کنند تا بهتر بتوانیم ساختار، عملکرد و تأثیرات متاورس را در زندگی واقعی و شهری تحلیل کنیم.:
- قابلیت تعامل‌پذیری (Interoperability): مشابه شهرهای هوشمند که توسط چندین نهاد و سیستم مختلف اداره می‌شوند، متاورس نیز ترکیبی از محیط‌ها و پلتفرم‌های مختلف است که باید به صورت یکپارچه و هماهنگ با هم کار کنند. این ایده می‌تواند به طراحی شهرهای متصل و همکار با فناوری‌های نوین کمک کند.
- هم‌مکانی مجازی (Virtual co-location): متاورس امکان تجربه حضور و تعامل با دیگران در فضاهای مجازی را فراهم می‌کند، مشابه با فضاهای عمومی شهری که مکانی برای گردهمایی و تعامل اجتماعی هستند. این می‌تواند به طراحی فضاهای جدید شهری با ابعاد مجازی منجر شود که مکمل فضاهای فیزیکی باشند.
- هویت مجازی (Virtual identity): همانطور که در شهرها هر فرد دارای هویت و نقش خاصی است، متاورس امکان ایجاد هویت‌های مجازی ثابتی را می‌دهد که در فضاهای مختلف دیجیتال حفظ شود. این موضوع می‌تواند در مدیریت و برنامه‌ریزی جامعه شهری دیجیتال اهمیت داشته باشد.
- مالکیت مجازی (Virtual ownership): مالکیت فضاها و دارایی‌ها در متاورس، چه دیجیتال و چه مرتبط با دنیای واقعی، به شکل جدیدی تعریف می‌شود. این مفهوم می‌تواند مدل‌های نوینی برای مالکیت شهری، زمین و فضاهای عمومی در آینده به همراه داشته باشد.
در نهایت، متاورس به عنوان فضایی ترکیبی از واقعیت فیزیکی و مجازی، می‌تواند چشم‌انداز تازه‌ای در برنامه‌ریزی شهری، تجربه زندگی شهرنشینی و توسعه پایدار شهرها ایجاد کند.
جمع‌بندی نهایی و نتیجه گیری
متاورس به‌عنوان مرحله‌ای نوین در تکامل فناوری‌های اجتماعی و تجاری، پتانسیل عظیمی برای تغییر شکل تعاملات انسانی، نحوه مدیریت شهرها و فضای کسب‌وکارها دارد. همانطور که اینترنت در دهه ۱۹۹۰ تحول بزرگی در زندگی روزمره و تجارت ایجاد کرد، متاورس نیز می‌تواند تأثیرات گسترده‌تر و عمیق‌تری داشته باشد که حتی امروز نمی‌توان به‌طور کامل پیش‌بینی کرد. این فناوری امکان خلق شهرهای مجازی، تعاملات پیچیده انسانی-دیجیتالی، و مدل‌های نوین کسب‌وکار را فراهم می‌آورد که زندگی ما را به شکل قابل توجهی دگرگون می‌کند.
با این حال، مسیر توسعه متاورس پیچیده و چالش‌برانگیز است و نیازمند همکاری دقیق بین دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه است. سرمایه‌گذاران باید با دقت و آگاهی وارد این حوزه شوند، چرا که تجربه تاریخی اینترنت نشان می‌دهد در مراحل ابتدایی رشد فناوری‌های بزرگ، فراوانی فرصت‌ها با ریسک بالایی همراه است و تنها بخش محدودی از بازیگران قادر به عبور موفق از بحران‌های احتمالی خواهند بود.
در نهایت، موفقیت متاورس وابسته به تعادل میان نوآوری، حکمرانی داده‌ها، مشارکت جامعه و تأمین زیرساخت‌های فنی است. اگر این عناصر به خوبی مدیریت شوند، متاورس می‌تواند به ابزاری قدرتمند برای ارتقای کیفیت زندگی شهری، ایجاد فرصت‌های اقتصادی نوین و توسعه تعاملات اجتماعی فراگیر تبدیل شود.
منابع
مقاله واقعیت مجازی – دانشنامه بریتانیکا
مقاله متاورس و فرصت ها و چالش های سرمایه گذاری در آن – دانشنامه بریتانیکا
مقاله متاورس چیست؟ – دانشنامه بریتانیکا
مطالعه بیشتر:
آیا از محتوای این مقاله راضی بودید؟
