شهرنشینی؛ 0 تا 100 هر آنچه از شهر ها میدانیم
جهان از گذشته تا به امروز همیشه در حال حرکت به سمت شهرها و شهرنشینی بوده است و در حال حاضر در حال تجربه بزرگترین موج رشد شهری در تاریخ است.
آمار و ارقام نشان میدهد بیش از نیمی از جمعیت جهان اکنون در شهرها و شهرک‌ها زندگی میکند و پیش‌بینی می‌شود که تا سال 2030 این عدد به حدود 5 میلیارد نفر افزایش یابد. بخش عمده‌ای از این شهرنشینی در آفریقا و آسیا اتفاق خواهد افتاد که تحولات اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی عظیمی را به همراه خواهد داشت.
با وجود همه تحولات اجتماعی و فرصت های اقتصادی، شهرها همچنین محل تجمع بالای فقر هستند. هیچ‌جا افزایش نابرابری به وضوح مناطق شهری دیده نمی‌شود، جایی که جوامع ثروتمند در کنار و جدا از محله‌های فقیرنشین و سکونتگاه های غیررسمی زندگی می‌کنند.
و اما چرا این پدیده به نام شهرنشینی در حال وقوع است و عواقب آن چیست؟ در این مقاله به هر آنچه که درباره شهرنشینی میدانیم می‌پردازیم.
تعریف شهر و شهرنشینی
مفهوم شهر و شهرنشینی از ابعاد و زوایای گوناگونی قابل بررسی است. این پدیده که در طول تاریخ بشر با تغییرات چشم‌گیری همراه بوده، از چشم‌اندازهای مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست‌محیطی مورد توجه قرار گرفته است. در نتیجه تعریف مفاهیم و تحولات آن کار ساده ای نیست و نیازمند بررسی همه جانبه است.
تفاوت شهر و روستا در چیست؟
قبل از اینکه به این بپردازیم که تعریف شهرنشینی چیست مهم است که بدانیم شهر چیست و چه چیزی شهر را با روستا متمایز میکند.
تعریف اینکه چه چیزی یک شهر را تشکیل میدهد، به مرور زمان و در مکان‌های مختلف تغییر میکند، اما معمولاً این اصطلاح بر اساس جمعیت‌شناسی توضیح داده می‌شود. سازمان ملل متحد تعریف خاصی ارائه نمی‌دهد و به‌جای آن از تعاریف هر کشور استفاده میکند، که ممکن است بسیار متفاوت باشند. به عنوان مثال، ایالات متحده از اصطلاح “مکان شهری” برای هر محل سکونتی که بیش از ۲۵۰۰ نفر جمعیت داشته باشد، استفاده میکند. در پرو، این اصطلاح برای مراکز جمعیتی با ۱۰۰ یا بیشتر واحد مسکونی به کار می‌رود.
اما به طور کلی چندین شاخص تعیین کننده تفاوت شهر و روستا هستند که فقط یکی از آنها جمعیت آن منطقه است. شاخص های دیگری هم وجود دارند از جمله وسعت منطقه، نوع و شکل فعالیت اقتصادیی که مردم به آن مشغول هستند، حتی درجه پیچیدگی روابط و قشربندی های اجتماعی و …
برای مثال تعریف جامع شهر در ایران، محلی است با حدود قانونی مشخص شده و از نظر بافت ساختمانی، اشتغال و سایر عوامل، دارای شکل و شمایلی با ویژگی‌های خاص خود بوده؛ به طوری که اکثریت ساکنان دائمی آن، در مشاغل مربوط به تجارت، صنعت، خدمات و فعالیت‌های اداری، اشتغال داشته و حداقل دارای ده هزار نفر جمعیت باشد.
شهرنشینی چیست؟
شهر نشینی یا به انگلیسی Urbanization به معنای جابجایی جمعیت از مناطق روستایی به مناطق شهری، کاهش نسبی تعداد افرادی که در مناطق روستایی زندگی می‌کنند و سازگاری جوامع با این تغییر است. به طور کلی، این فرآیند، همان فرآیندی است که در آن شهرها و شهرستان‌ها شکل می‌گیرند و با افزایش تعداد افرادی که در این مناطق زندگی و کار می‌کنند، بزرگ‌تر می‌شوند.
همچنین شهرنشینی فرآیندی است که طی آن تعداد زیادی از افراد به‌طور دائم در مناطق نسبتاً کوچک متمرکز می‌شوند و شهرها را تشکیل می‌دهند. این فرآیند باعث ایجاد تمرکز جمعیتی در مناطق شهری و تغییر الگوهای زندگی و کار افراد می‌شود، زیرا بسیاری از مردم از مناطق روستایی به شهرها مهاجرت می‌کنند تا از فرصت‌های اقتصادی و اجتماعی موجود بهره‌مند شوند.
در حالی که شهرنشینی به تحولاتی در ساختار اجتماعی منجر شده، یکجانشینی نیز پایه‌گذار بسیاری از ساختارهای اقتصادی و اجتماعی است. برای بررسی دقیق‌تر این تحولات، به مقاله ما درباره تاریخچه خانه و یکجانشینی نگاهی بیندازید.
روند تغییرات شهرنشینی در طول تاریخ
اولین شهرها
اولین تغییر عمده در الگوهای سکونت، جمع شدن شکارچیان-گردآورنده‌ها به روستاها بود که هزاران سال پیش اتفاق افتاد. اورشلیم و چاتال هویوک، که به هزاره هشتم پیش از میلاد مربوط می‌شوند، از جمله نخستین شهرها به شمار می‌روند که باستان شناسان آنها را شناسایی کرده‌اند. با این حال، شهر باستانی اوروک در هزاره چهارم پیش از میلاد (عراق کنونی) به‌عنوان نخستین شهر واقعی از سوی بیشتر باستان‌شناسان شناخته می‌شود که بسیاری از ویژگی‌های شهری را نوآوری کرد و نام آن به دوره اوروک نسبت داده می‌شود.
همچنین در همان زمانها، تمدن‌های پیچیده‌ای در دره‌های رودخانه‌ای بین‌النهرین، هند، چین و مصر شکوفا شدند. کاوشگران در این مناطق خرابه‌هایی از شهرها را یافته‌اند که هر یک به گونه‌ای به تجارت، سیاست یا دین تعلق دارند.
حفاری‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند که تراکم جمعیت در شهرهای سال ۲۰۰۰ قبل از میلاد ممکن است به ۱۲۸٬۰۰۰ نفر در هر مایل مربع (۴۹٬۴۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع) رسیده باشد. به‌عنوان مقایسه، شهرهای امروزی مانند کلکته و شانگهای، با تراکم بیش از ۷۰٬۰۰۰ نفر در هر مایل مربع، نمونه‌هایی از ازدحام شدید جمعیت به شمار می‌روند.
قرون وسطی
در دوره قرون وسطی، شهرها به عنوان مراکز اقتصادی و اجتماعی عمدتاً تحت تأثیر زمین‌داری و کشاورزی قرار داشتند. اکثر شهرها به تدریج به عنوان نقاط تجاری کوچک شکل گرفتند و به دلیل عدم توسعه زیرساخت‌های مناسب، فضای زندگی در آنها محدود و شرایط بهداشتی نامناسب بود. زندگی شهری در این دوره معمولاً تحت سیطره نهادهای مذهبی و فئودالیسم قرار داشت و در آن، افراد در بند روابط اجتماعی ثابت و عمیق بودند.
انقلاب صنعتی
با آغاز انقلاب کشاورزی و انقلاب صنعتی بریتانیا در اواخر قرن هجدهم، این رابطه شکسته شد و رشد بی‌سابقه‌ای در جمعیت شهری در طول قرن نوزدهم رخ داد. این رشد هم از طریق مهاجرت مداوم از مناطق روستایی و هم به دلیل افزایش جمعیتی چشمگیر آن زمان بود. به عنوان مثال، در انگلستان و ولز، نسبت جمعیت ساکن در شهرهایی با بیش از 20,000 نفر از 17% در سال 1801 به 54% در سال 1891 افزایش یافت. همچنین در کشورهای دیگر مانند فرانسه، پروس و ایالات متحده نیز روند مشابهی مشاهده شد.
شهرنشینی مدرن
شهرنشینی به سرعت در جهان غرب گسترش یافت و از دهه 1950، این روند در جهان در حال توسعه نیز آغاز شد. در اوایل قرن بیستم، تنها ۱۵ درصد از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کردند. اما طبق اعلام سازمان ملل، در سال ۲۰۰۷ برای اولین بار در تاریخ بشر، بیش از ۵۰ درصد از جمعیت جهان در شهرها زندگی می‌کردند.
وقتی کارگران به دلیل افزایش بهره‌وری کشاورزی از کار در زمین آزاد شدند، به شهرهای صنعتی جدید مهاجرت کردند. این شهرها در آن زمان شاهد رونق بزرگی در زمینه بازرگانی، تجارت و صنعت بودند. گسترش تجارت جهانی نیز باعث شد تا غلات از آمریکای شمالی و گوشت سردخانه‌ای از استرالیا و آمریکای جنوبی وارد شوند. از نظر فضایی، شهرها نیز به دلیل توسعه سیستم‌های حمل و نقل عمومی گسترش یافتند، که امکان رفت و آمد طولانی‌تری را به مرکز شهر برای طبقات کارگر فراهم کرد.
دلایل شهرنشینی؛ چرا مردم به سمت شهر ها کشیده شدند؟
- فرصت‌های اقتصادی: شهرها به عنوان مراکز اقتصادی شناخته می‌شوند که فرصت‌های شغلی بهتری نسبت به مناطق روستایی ارائه می‌دهند. انتقال از اقتصادهای کشاورزی به اقتصادهای صنعتی و خدماتی باعث شده بسیاری از مردم به دنبال کار در شهرها باشند.
- دسترسی به خدمات: مناطق شهری معمولاً دسترسی بیشتری به خدمات ضروری، مانند بهداشت، آموزش و امکانات اجتماعی دارند. این دسترسی، مردم را از مناطق روستایی جذب میکند، به ویژه کسانی که به دنبال بهبود شرایط زندگی برای خود و خانواده‌شان هستند.
- پیشرفت‌های فناوری: نوآوری‌ها در حمل و نقل و ارتباطات امکان جابجایی افراد به شهرها را تسهیل کرده است. بهبود زیرساخت‌ها به رشد مناطق شهری کمک میکند و مهاجرت را تسهیل میکند.
- عوامل اجتماعی: عوامل اجتماعی نیز بر شهرنشینی تأثیر می‌گذارد. جوانان غالباً به دلیل انتخاب‌های سبک زندگی، تعاملات اجتماعی و تجربیات فرهنگی که کمتر در مناطق روستایی در دسترس است، به شهرها مهاجرت می‌کنند.
چالش های شهرنشینی مدرن
با وجود فرصت های زیادی که در شهرها برای زندگی بهتر مردم وجود دارد، شهرنشینی چالش‌های اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی زیادی را ایجاد میکند که در اینجا هرکدام از آنها را مفصلا توضیح خواهیم داد.
شلوغی
شهرنشینی سریع میتواند منجر به شلوغی شهرها شود و یکی از تأثیرات این افزایش جمعیت ظهور کلان‌شهرهاست. کلان‌شهر به مناطقی گفته می‌شود که بیش از ۱۰ میلیون نفر جمعیت دارد. امروزه حتی شهرهایی با جمعیت بیش از این نیز وجود دارند.
با بیش از ۴۰ میلیون نفر جمعیت، توکیو در ژاپن یک کلان‌شهر است.
یکی دیگر از تأثیرات شهرنشینی، گسترش بی‌رویه شهری است. گسترش بی‌رویه شهری به حالتی گفته می‌شود که جمعیت شهرها در مساحت‌های جغرافیایی بیشتری پراکنده می‌شود و به مناطق کم‌تراکم‌تری مانند حومه‌ها حرکت میکند. این گسترش نیاز به زیرساخت‌های حمل‌ونقل مانند جاده‌ها را افزایش میدهد، زیرا فاصله خانه‌ها تا محل کار و امکانات شهری بیشتر می‌شود.
تأثیرات زیست‌محیطی
گسترش شهری معمولاً به قیمت فضاهای سبز و زمین‌های کشاورزی تمام می‌شود و منجر به تخریب محیط‌زیست می‌شود. افزایش آلودگی و چالش‌های مدیریت زباله در مناطق شهری که به سرعت در حال توسعه هستند، شایع است.
فرآیند شهرنشینی اغلب منجر به جنگل‌زدایی، از دست دادن زیستگاه‌ها و استخراج آب‌های شیرین از محیط زیست می‌شود که میتواند تنوع زیستی را کاهش دهد و دامنه‌ها و تعاملات گونه‌ها را تغییر دهد. فعالیت‌های انسانی در مناطق شهری، مانند سوزاندن سوخت‌های فسیلی و تولید زباله‌های صنعتی، همچنین آلودگی‌ها را در محیط افزایش میدهد که میتواند بر سلامت انسان‌ها و دیگر گونه‌ها تأثیر بگذارد.
نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی
در حالی که شهرها می‌توانند فرصت‌هایی ارائه دهند، همچنین می‌توانند نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی را تشدید کنند. فاصله میان طبقات اجتماعی مختلف میتواند به مسائلی مانند مسکن ناکافی، عدم امنیت غذایی و دسترسی محدود به خدمات بهداشتی برای ساکنان با درآمد پایین منجر شود.
چهره نابرابری به‌طور فزاینده‌ای شهری شده است. تعداد زیادی از ساکنان شهری با فقر شدید، آسیب‌پذیری و حاشیه‌نشینی مواجه هستند.
این امر بخشی از آن به دلیل افزایش مصرف زمین توسط ثروتمندان و جدایی روزافزون جوامع غنی و فقیر درون شهرها است و افراد فقیر را در مناطق دورافتاده یا حاشیه‌ای شهرها حاشیه‌نشین می‌سازد که اغلب در محله‌های غیررسمی یا زاغه‌ها زندگی می‌کنند.
تصویری از یک زاغه در حاشیه شهر جاکارتا، پایتخت کشور اندونزی.
بین سال‌های 1990 و 2020، درصد جمعیت شهری جهانی که در زاغه‌ها زندگی میکند از 46 درصد به 24 درصد کاهش یافته است. اکثریت افرادی که در شرایط مشابه زاغه‌ها زندگی می‌کنند، در چهار منطقه کلیدی متمرکز هستند:
آمریکای لاتین و کارائیب (95 میلیون)
آفریقا زیر صحرای بزرگ (230 میلیون)
آسیای مرکزی و جنوبی (259 میلیون)
آسیای شرقی و جنوب شرقی (306 میلیون)
تحولات فرهنگی
شهرنشینی غالباً به ادغام فرهنگ‌ها منجر می‌شود زیرا جمعیت‌های مختلف به هم می‌پیوندند. در حالی که این امر میتواند نوآوری و خلاقیت را تقویت کند، همچنین میتواند تنش‌هایی میان گروه‌های فرهنگی مختلف ایجاد کند.
و از طرفی زندگی شهری افراد را در محیط های مشترک قرار میدهد که این تعاملات اجتماعی میتواند به ایجاد ارتباطات قویتر بین مردم آنجا کمک کند و باعث ایجاد فرهنگ و آداب و رسوم مشترک شود.
نتیجه‌گیری
شهرنشینی یک پدیده مدرن نیست، بلکه یک تحول تاریخی در ریشه‌های اجتماعی انسان‌ها در مقیاس جهانی است که طی آن فرهنگ روستایی به‌سرعت با فرهنگ شهری جایگزین می‌شود.
در نهایت، درک دقیق از تحولات شهری و چالش‌های آن میتواند به برنامه‌ریزی بهتر برای آینده شهرها کمک کند. با توجه به روندهای جهانی و محلی، ضرورت دارد که به بهبود کیفیت زندگی شهری و ارتقاء پایداری محیطی بپردازیم. بنابراین، پژوهش‌های بیشتر در این عرصه میتواند به ما در درک عمیق‌تر از مسائل شهری و توسعه راهکارهای مؤثر برای شهرنشینی پایدار یاری رساند.
منابع
- ماده ۴ قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری. مصوب ۱۳۶۲/۴/۱۵ مجلس شورای ملی
- Department of Ancient Near Eastern Art (October 2003). “Uruk: The First City”. metmuseum.org. Archived from the original on 1 April 2020. Retrieved 5 March 2022.
آیا از محتوای این مقاله راضی بودید؟
