استان ایلام؛ عروس زاگرس

مقدمه

آیا تا به حال به استانی فکر کرده‌اید که تاریخ هزاران ساله با طبیعتی کوهستانی و سرسبز در آن درهم‌تنیده شده باشد؟ استان ایلام، با لقب عروس زاگرس، یکی از استان‌های مرزی غرب ایران است که میراث تمدن ایلام باستان را در خود جای داده و امروز با چالش‌ها و فرصت‌های منحصربه‌فردی روبه‌روست.

این استان با جمعیتی حدود 580 هزار نفر و مساحتی کوهستانی، نه‌تنها از نظر تاریخی و فرهنگی اهمیت دارد، بلکه موقعیت جغرافیایی آن در مرز با عراق، فرصت‌های اقتصادی ویژه‌ای را پیش روی سرمایه‌گذاران و ساکنان قرار داده است. اما آیا ایلام فقط یک استان مرزی است یا فرصت‌های پنهانی در دل کوه‌های زاگرس نهفته است؟

در این مقاله، شما را با ابعاد مختلف استان ایلام آشنا می‌کنیم؛ از تاریخچه و جغرافیا گرفته تا فرهنگ، اقتصاد و بازار املاک. اگر قصد سرمایه‌گذاری، سکونت یا حتی آشنایی بیشتر با این منطقه را دارید، تا پایان این مطلب همراه ما باشید.

معرفی کلی استان ایلام

تاریخچه مختصر

قبل از اسلام:

استان ایلام بخشی از امپراتوری ایلام باستان بود که بعدها به دست آشوربانی‌پال تصرف شد. این منطقه به دلیل موقعیت جغرافیایی کوهستانی، مورد هجوم اقوام سومری، اکدی و بابلی قرار می‌گرفت. پس از سقوط ایلام، قلمرو آن بین پارس‌ها و مادها تقسیم شد.

در دوره هخامنشی، ایلام جزئی از امپراتوری بزرگ هخامنشی بود و در دوره اشکانیان به‌عنوان بخشی از ماد بزرگ محسوب می‌شد. در دوره ساسانی نیز ایلام بخشی از پهله (یا جبال) بود که شامل چندین شهر مهم مانند سیمره و سیروان می‌شد.

بعد از اسلام:

پس از فتح ایران توسط اعراب، این منطقه تحت نفوذ کوفه قرار گرفت. از قرن چهارم تا ششم، خاندان حسنویه کرد بر ایلام و لرستان حکومت کردند و سپس اتابکان لر تا سال 1006 هجری حکمرانی داشتند. در دوره پهلوی، ایلام جزئی از استان کرمانشاه شد.

دوره معاصر:

در دهه اول حاکمیت حزب بعث در عراق، بیش از 100 درگیری مسلحانه بین ایران و عراق در مناطق مرزی ایلام رخ داد. مناطقی مانند مهران، دهلران و موسیان توسط عراق اشغال شدند که پس از هفت سال جنگ، این مناطق آزاد شد.

موقعیت جغرافیایی و همسایگان

استان ایلام از استان‌های مرزی غرب ایران است و از سمت غرب با کشور عراق، از جنوب با استان خوزستان، از شرق با استان لرستان و از شمال با استان کرمانشاه همسایه است. مرکز این استان شهر ایلام است و طبق تقسیم‌بندی کالبد ملی ایران در منطقه زاگرس قرار دارد.

تقسیم‌بندی شهری، حومه و روستایی

استان ایلام دارای 12 شهرستان، 28 شهر، 30 بخش و 57 دهستان است.

ویژگی‌های طبیعی و اقلیمی استان ایلام

ویژگی‌های طبیعی

کوه‌ها:

مهم‌ترین کوه‌های استان ایلام عبارتند از:

• کبیرکوه: به طول تقریبی 260 کیلومتر که موازی با ساحل راست رود سیمره قرار دارد و بلندترین نقطه آن 2,790 متر بالاتر از سطح دریا است. این رشته‌کوه بلند، استان لرستان را به دو بخش پشتکوه و پیشکوه تقسیم می‌کند.

• دینارکوه: در بخش شمالی شهرستان دهلران با بلندترین نقطه 1,955 متر.

• شاه‌نخجیر: در منطقه جنوب غربی شهرستان ایلام و بخش شمال شرقی شهرستان مهران با بلندترین نقطه 1,898 متر.

• سیاه‌کوه: در شهرستان دهلران با بلندترین نقطه 1,408 متر که چشمه‌های معدنی در دامنه جنوبی آن قرار دارند.

• بانکول: در شمال ایلام به طول 30 کیلومتر و با بلندترین نقطه 3,304 متر.

• شره زول: در منطقه شمال غربی شهرستان ایلام با بلندترین نقطه 2,050 متر.

رودخانه‌ها:

کوه‌های استان، منبع بسیاری از رودخانه‌ها هستند که در دو جهت جریان دارند:

اولاً، رودخانه‌های شرقی که شاخه‌هایی از رود سیمره هستند، از جمله چارداول، سارابکالان و ساراب‌زنجیر.

دوماً، رودخانه‌های غربی که وارد خاک عراق می‌شوند:

• رود کنجان‌چم: رودخانه دائمی که از کوه‌ها در بخش جنوبی شهر ایلام سرچشمه می‌گیرد و مرزی بین ایران و عراق را تشکیل می‌دهد.

• رود گاوی: پس از طی مسیر 45 کیلومتری در ایران وارد عراق می‌شود.

• رود چنگوله: رودخانه دائمی که پس از طی مسیر 145 کیلومتری در ایران به رود دجله می‌ریزد.

• رود میمه: با مسیری 145 کیلومتری در ایران، یکی از شاخه‌های رود دجله است.

جنگل‌ها و پوشش گیاهی:

پوشش گیاهی جنگلی استان عمدتاً شامل بلوط (مازو)، درختان بادام کوهی، محلب، انار وحشی، درخت ترپنتین فارسی، بادام وحشی، انجیر وحشی، زبان گنجشک، گیلاس وحشی، سنجد، ارغوان، گلابی وحشی و سماق است.

همچنین، گیاهان دارویی، رنگ‌دهنده و صمغ‌دار مانند انواع آستراگالوس و گل گاو زبان در این منطقه وجود دارند. مهم‌ترین صمغ گیاهی استان، سقز است که از درخت بنه (نوعی پسته وحشی) استخراج می‌شود و حدود 350 تن سقز سالانه تولید می‌شود.

گونه‌های جانوری:

علاوه بر ماهی‌های رودخانه‌ای، انواع مارمولک‌ها، مارهای سمی، خرس‌های قهوه‌ای، پلنگ‌ها، خوک‌های وحشی، گوزن‌ها، روباه‌ها، بز کوهی، گرگ‌ها، خرگوش‌ها، خفاش‌ها و انواع مختلف پرندگان در این منطقه یافت می‌شوند.

آب و هوا

استان ایلام از نظر اقلیمی به سه منطقه تقسیم می‌شود:

• منطقه کوهستانی: دارای آب و هوای سرد با بارندگی مناسب و پوشش گیاهی نسبتاً متراکم.

• منطقه مرکزی: شامل ارتفاعات دینار، دارای آب و هوای معتدل.

• منطقه غربی: تابستان‌های گرم و زمستان‌های معتدل دارد.

منابع طبیعی

تنوع زمین‌شناسی استان، شامل منطقه زاگرس چین‌خورده و گنبدهای نمکی، پتانسیل بالایی برای استخراج مواد معدنی فلزی و غیرفلزی فراهم کرده است. تا سال 1393، 94 معدن فعال در این استان شناسایی شده بود که سالانه حدود 9 میلیون تن ماده معدنی استخراج می‌کردند.

از مهم‌ترین منابع معدنی استان می‌توان به معادن نفت، انواع سنگ‌ها، گچ و نمک سنگی اشاره کرد که بیشترین سهم را در اقتصاد ایلام دارند.

فرهنگ و هنر استان ایلام

معرفی افراد مشهور و تاثیرگذار

غلامرضا خان ارکوازی، بزرگترین و مهم‌ترین شاعر کرد ایلامی است که با آثاری مانند "مناجات نامه" نقش مهمی در ادبیات کردی ایفا کرده است.

شاکه و خان منصور، دو شاعر نامدار ایلامی که به همیاری یکدیگر دیوانی به زبان کردی کلهری به نگارش درآوردند.

جلیل منوچهری، خواننده و نوازنده موسیقی کردی اهل ایلام که با صدای دلنشین خود در منطقه شناخته شده است.

سیروس امامی، خواننده و نوازنده که در حوزه موسیقی محلی ایلام فعالیت می‌کند.

موسیقی بومی

موسیقی کردی بازتابی از تاریخ، فرهنگ و باورهای مردم کرد است. این موسیقی با تنوع سبک‌ها و نغمه‌ها، از جمله مقام‌های آوازی گوناگون، نشان‌دهنده هویت فرهنگی کردها است. سازهایی مانند تنبور، کمانچه، دهل و بالابان در موسیقی کردی به کار می‌روند.

موسیقی ایلامی یکی از شاخه‌های موسیقی کردی است که در استان ایلام اجرا می‌شود. این موسیقی با ویژگی‌های خاص خود، از جمله استفاده از سازهایی مانند دُله (نوعی دهل)، جفتان و کمانچه، شناخته می‌شود. مردم ایلام با اجرای ترانه‌های حماسی و عرفانی، میراث فرهنگی خود را حفظ کرده‌اند.

ویژگی‌های قومی و فرهنگی

هرچند تشخیص و تمایز بین اقوام مختلف در استان ایلام کار ساده‌ای نیست، اما به طور کلی اکثریت مردم کرد هستند و بقیه درصدی لر و درصدی عرب هستند. همچنین در ایلام ایل‌ها و قبایل زیادی زندگی می‌کنند که قبایل اصلی این استان عبارتند از:

• ایل ملکشاهی

• ایل شوهان (با هشت طایفه)

• ایل کرد (با شش طایفه)

• ایل خزل (با چهار طایفه)

• ایل ارکوازی (با ده طایفه)

• ایل کلهر

• ایل ایوان (با دو طایفه)

مراسم خاص:

جشن نوروزگاه: در آستانه نوروز باستانی، مردم مناطق مختلف استان ایلام به استقبال و زنده نگه‌داشتن آیین‌ها و رسم‌های بومی و سنتی خویش می‌روند.

مراسم چمر: یکی از آیین‌های سنتی و باستانی مردم استان ایلام است که به‌ویژه در مواقع سوگواری و یادبود عزیزان از دست رفته برگزار می‌شود.

مراسم دزیرانی (یا دزورانی): یکی از آیین‌های مهم در فرآیند ازدواج که به مرحله نامزدی اختصاص دارد و پس از تعیین مهریه و سایر شرایط برگزار می‌شود.

اکثریت قاطع جمعیت استان ایلام مسلمان هستند و 99.9 درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند. از باقی جمعیت، اکثر آن‌ها زرتشتی و تعداد محدودی مسیحی هستند.

زبان‌ها و گویش‌های رایج در استان

زبان غالب در این استان زبان کردی است که به گویش‌های متنوعی تقسیم می‌شود. اصلی‌ترین گویش، کردی ایلامی است.

گویش‌های دیگر کردی در استان ایلام: کردی کلهری، کردی لکی، ملکشاهی، خزلی، آبدانانی، بدره‌ای و دیگر گویش‌های محلی.

روند مهاجرت به استان و از آن

طبق داده‌های موجود، نرخ مهاجرت داخلی در استان ایلام پایین است و در چند دهه اخیر، توازن منفی مهاجرت وجود داشته است. این به این معنی است که بیشتر افراد از استان ایلام به استان‌های دیگر مهاجرت کرده‌اند، در حالی که تعداد کمی به این استان مهاجرت کرده‌اند.

جاذبه‌های گردشگری و فرهنگی استان ایلام

آثار تاریخی و فرهنگی

قلعه والی: این قلعه تاریخی در مرکز شهر ایلام واقع شده و به‌عنوان یکی از آثار تاریخی مهم استان، نمایانگر معماری دوره قاجار است.

طاق شیرین و فرهاد: این بنای تاریخی که به دوره ساسانیان بازمی‌گردد، در شهرستان ایوان واقع شده و از سنگ‌های بزرگ ساخته شده است.

نقش برجسته گل گل ملکشاهی: مربوط به تمدن باستانی آشور است و در استان ایلام، کنار رودخانه گل گل ملکشاهی واقع شده است.

شهر تاریخی سیروان: مربوط به دوره ساسانیان و دوران‌های تاریخی پس از اسلام است و در شهرستان سیروان، روستای سراب کلان واقع شده است.

آتشکده سیاهگل: این آتشکده که به دوره ساسانی بازمی‌گردد، در شهرستان ایلام واقع شده و به‌عنوان یکی از مراکز مذهبی زرتشتیان در آن دوران محسوب می‌شد.

جاذبه‌های طبیعی

غارها:

• غار کُنا تاریکه: نزدیک روستای پاکل، به عمق 350 متر

• غار خفاش: 3 کیلومتر از شهر دهلران فاصله دارد

• غار زینگان (غار بهشت): 5 کیلومتر جنوب‌غربی شهر صالح‌آباد واقع شده است

• غار تایه گه: 2 کیلومتر از روستای واری فاصله دارد

تنگه‌ها:

• تنگه کافرین: در 15 کیلومتری شمال شهر بدره قرار دارد و به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین جاذبه‌های گردشگری استان ایلام شناخته می‌شود.

• تنگه رازیانه: در دامنه کبیرکوه واقع شده و به‌دلیل رویش گیاه رازیانه در این منطقه به این نام شهرت یافته است.

• تنگه کفنه‌لا: در شهرستان بدره قرار دارد و به‌عنوان یکی از زیباترین جاذبه‌های طبیعی ایران محسوب می‌شود.

دریاچه دوقلوی سیاه گاو: این دریاچه‌های طبیعی که توسط کانالی به طول 70 متر به یکدیگر متصل شده‌اند، در نزدیکی شهرستان آبدانان واقع شده‌اند.

فرهنگ و هنر

استان ایلام با برگزاری مراسم‌های سنتی مانند نوروزگاه، چمر و دزیرانی، میراث فرهنگی غنی خود را حفظ کرده است. موسیقی کردی و ترانه‌های حماسی بخش مهمی از هویت فرهنگی این استان را تشکیل می‌دهند.

صنایع دستی

به دلیل فراوانی مواد خام، صنایع دستی خاصی تولید می‌شوند، به‌ویژه توسط مردم قبیله‌ای. از جمله: فرش، جاجیم، خرجین، سیاه‌چادر (چادر سیاه که توسط کوچ‌نشینان محلی استفاده می‌شود)، نمد و دیگر محصولات دستی.

غذای محلی

• حلوا بگل: شیرینی مقوی از ترکیب کنجد سفید، کشک پودر شده، خرمای مرغوب و روغن محلی

• بژی برساق: شیرینی محلی با عطر و طعمی دل‌نشین که در ایام نوروز تهیه می‌شود

• کله کنجی: نوعی حلوا که با خرما و کنجد تهیه می‌شود

گردشگری (هتل‌ها، رستوران‌ها، مراکز خرید)

استان ایلام با توجه به جاذبه‌های طبیعی و تاریخی خود، پتانسیل بالایی برای توسعه گردشگری دارد. هتل‌ها و مراکز اقامتی در شهرهای اصلی مانند ایلام، دهلران و مهران در حال توسعه هستند. رستوران‌های محلی نیز غذاهای سنتی کردی را به گردشگران عرضه می‌کنند.

حمل و نقل و زیرساخت‌های استان ایلام

سیستم اتوبوس‌رانی برون‌شهری

استان ایلام دارای سیستم اتوبوس‌رانی برون‌شهری است که شهرهای مختلف استان را به یکدیگر و به استان‌های همجوار متصل می‌کند. ترمینال‌های مسافربری در شهرهای اصلی مانند ایلام، دهلران و مهران فعال هستند.

راه‌آهن

استان ایلام هنوز به شبکه راه‌آهن سراسری کشور متصل نشده است، اما پروژه‌های توسعه راه‌آهن در دست اجرا است که می‌تواند به تقویت حمل‌ونقل کالا و مسافر کمک کند.

فرودگاه‌ها

فرودگاه ایلام (فرودگاه اشرفی اصفهانی) تنها فرودگاه فعال استان است که پروازهای داخلی به شهرهای بزرگ کشور مانند تهران و مشهد را انجام می‌دهد.

اقتصاد و صنایع اصلی استان ایلام

وضعیت اقتصادی کلی

استان ایلام طبق آمار حساب‌های منطقه‌ای سال 1400، سهمی معادل 1.3 درصد از کل تولید ناخالص داخلی کشور دارد و در رتبه 22 بین استان‌های کشور قرار دارد. بخش‌های مختلف اقتصادی استان به شرح زیر توزیع شده‌اند:

• معدن: 60 درصد

• خدمات: 25 درصد

• ساختمان: 5 درصد

• کشاورزی: 5 درصد

• صنعت: 5 درصد

صنایع و تولیدات اصلی

کشاورزی:

استان ایلام با سطح زیر کشت 250 هزار هکتار و تولید حدود 900 هزار تن محصول، نقشی قابل توجه در توسعه اقتصادی دارد. مهمترین محصولات کشاورزی شامل هندوانه و خربزه و طالبی (91,000 تن)، گوجه‌فرنگی (753 تن)، سیب‌زمینی (799 تن)، پیاز (9,800 تن)، خیار (65,000 تن) و خرما است.

تنوع اقلیمی استان منجر به تشکیل چراگاه‌های غنی چهارفصل شده که منطقه‌ای مهم برای دامداری در کشور به شمار می‌آید. صادرات پشم خام و کره حیوانی نیز از منابع اصلی درآمد مرتبط با دامپروری است.

این استان با برخورداری از 15 رودخانه دائمی، سراب‌ها، چشمه‌ها و دریاچه‌های پشت سد، ظرفیت بالایی در توسعه شیلات و آبزی‌پروری دارد. بیش از 2,500 نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم در این حوزه فعالیت می‌کنند.

صنعت و معدن:

بخش معدن با توجه به منابع غنی معدنی از جمله نفت، انواع سنگ‌ها، گچ و نمک سنگی، بخش عمده‌ای از تولید اقتصادی را تشکیل می‌دهد و بیشترین سهم را در اقتصاد ایلام دارد.

با وجود پتانسیل‌های زیاد، از مجموع 532 واحد صنعتی کوچک و بزرگ موجود در استان، تنها 65 درصد فعال هستند و بسیاری از واحدها با ظرفیت پایین فعالیت می‌کنند.

خدمات:

بخش خدمات با ارائه فعالیت‌های متنوع، از جمله تجارت مرزی و خدمات مرتبط با پایانه مرزی مهران، نقشی مهم در اقتصاد استان ایفا می‌کند. وجود مرز مشترک با کشور عراق، این استان را به یکی از مراکز مهم تبادلات تجاری تبدیل کرده است.

بازار املاک و مستغلات استان ایلام

مناطق پرتقاضا

شهرهای ایلام و دهلران جزو پرتقاضاترین مقاصد سکونت در استان محسوب می‌شوند. این شهرها به دلیل زیرساخت‌های مناسب‌تر، فرصت‌های شغلی متنوع و دسترسی بهتر به خدمات شهری، در مقایسه با سایر نقاط استان محبوبیت بیشتری دارند.

در ایلام، محله‌هایی همچون دانشجو و شهید بهشتی به عنوان مناطق مطلوب برای سکونت شناخته می‌شوند که به دلیل دسترسی مناسب به امکانات شهری و خدمات رفاهی بهتر، محبوبیت بیشتری دارند.

سطح قیمت‌ها

قیمت املاک در استان ایلام بسته به منطقه، نوع ملک و امکانات محله متغیر است:

• ایلام: قیمت آپارتمان نوساز در مناطق خوب شهر مانند دانشجو و شهید بهشتی حدود 28 تا 35 میلیون تومان به ازای هر مترمربع است. در مناطق متوسط این قیمت حدود 20 تا 25 میلیون تومان به ازای هر مترمربع می‌باشد.

• دهلران: قیمت آپارتمان نوساز در مناطق خوب و متوسط این شهر بین 5 تا 10 میلیون تومان به ازای هر مترمربع متغیر است.

نوع ساخت‌وساز غالب

• ساختمان‌های ویلایی: در شهرهای کوچک‌تر استان، ساخت خانه‌های ویلایی همچنان رواج دارد و از محبوبیت بالایی برخوردار است.

• آپارتمان‌ها: در شهر ایلام، به‌ویژه در مناطق پرجمعیت، آپارتمان‌سازی رایج‌ترین نوع ساخت‌وساز محسوب می‌شود.

• زمین‌های کشاورزی: در مناطق روستایی استان، به دلیل ظرفیت بالای کشاورزی، زمین‌های زراعی بخش عمده‌ای از املاک را تشکیل می‌دهند.

فرصت‌های سرمایه‌گذاری و توسعه

چالش‌های بازار املاک و مستغلات

• مشکلات زیست‌محیطی مانند کمبود منابع آبی و جنگل‌زدایی

• محدودیت در زیرساخت‌های شهری و حمل‌ونقل

• نرخ بالای مهاجرت به خارج از استان به دلیل فرصت‌های محدود اشتغال

• تأثیر اقلیم گرم و خشک بر ساخت‌وساز و سبک زندگی

فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بخش املاک

• ظرفیت بالای توسعه در مناطق گردشگری و بوم‌گردی

• امکان جذب سرمایه‌گذاری در بخش‌های زیرساختی، مسکن و کشاورزی

• فرصت گسترش شهرسازی مدرن با توجه به اراضی قابل توسعه

• پتانسیل بالا برای احداث شهرک‌های صنعتی و مسکونی با رویکرد پایدار

پروژه‌های توسعه‌ای و عمرانی

• توسعه صنعت نفت و گاز: با توجه به پتانسیل‌های معدنی زیاد در زمینه نفت و گاز، توسعه این صنعت می‌تواند به توسعه اقتصادی استان کمک کند.

• تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان و حمایت از نخبگان بومی: این اقدام می‌تواند ایلام را به بستری مناسب برای رشد اقتصاد فناورانه تبدیل کند و فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد کند.

چشم‌انداز آینده و توصیه‌های کلیدی

استان ایلام با منابع طبیعی غنی و جاذبه‌های گردشگری، پتانسیل بالایی برای توسعه پایدار دارد. توجه به ظرفیت‌های بومی، تقویت زیرساخت‌های آموزشی و فرهنگی، و برنامه‌ریزی منسجم از جمله راهکارهایی هستند که می‌توانند به شکوفایی هرچه بیشتر این استان کمک کنند.

سرمایه‌گذاران و متقاضیان سکونت در ایلام باید به موقعیت جغرافیایی، امکانات زیرساختی و چشم‌انداز توسعه اقتصادی استان توجه ویژه داشته باشند.

نتیجه‌گیری

استان ایلام با موقعیت جغرافیایی ویژه، تاریخ غنی و تنوع فرهنگی، سهم بسزایی در پیکره فرهنگی و اجتماعی ایران دارد. این استان با وجود منابع طبیعی غنی، جاذبه‌های گردشگری متنوع و پتانسیل‌های اقتصادی قابل توجه، با چالش‌هایی نظیر موانع اجتماعی توسعه، مسائل فرهنگی و کمبود زیرساخت‌ها مواجه است.

بررسی و تحلیل دقیق این مسائل می‌تواند راهگشای توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی در ایلام باشد. توجه به ظرفیت‌های بومی، تقویت زیرساخت‌های آموزشی و فرهنگی، سرمایه‌گذاری در بخش‌های صنعت و گردشگری، و برنامه‌ریزی منسجم از جمله راهکارهایی هستند که می‌توانند به شکوفایی هرچه بیشتر این استان کمک کنند.

برای کسانی که به دنبال سرمایه‌گذاری یا سکونت در استان ایلام هستند، شناخت دقیق از وضعیت اقتصادی، بازار املاک، زیرساخت‌ها و فرصت‌های توسعه‌ای ضروری است. استان ایلام با همه چالش‌هایش، فرصت‌های منحصربه‌فردی را برای رشد و توسعه پایدار فراهم می‌کند.

سوالات متداول

منابع

ویژگی های طبیعی ایلام-دانشنامه ایرانیکا

وضعیت مهاجرت در ایلام-دانشنامه ایرانیکا

ویژگی های زبانی ایلام-برنا نیوز

دین ایلام-دانشنامه ایرانیکا

نوروزگاه ایلام-ایرنا

اقتصاد ایلام-فردای اقتصاد

مواد معدنی ایلام-دانشنامه ایرانیکا

کشاورزی در ایلام-مقاله ای در دانشگاه ایلام

کشاورزی و دامپروری در ایلام-دانشنامه ایرانیکا

شیلات در ایلام-ایرنا

معدن در ایلام-خبرگزاری مهر

صنعت در ایلام-خبرگزاری مهر

توسعه صنعت نفت و گاز در ایلام-ایرنا

تقویت شرکت های دانش بنیان-ایرنا