معرفی شهرستان خواف | استان خراسان رضوی

مقدمه

آیا می‌دانستید یکی از قدیمی‌ترین آسیاب‌های بادی جهان در ایران قرار دارد؟ یا اینکه بزرگ‌ترین معدن سنگ‌آهن خاورمیانه در کدام شهرستان ایران واقع شده است؟ پاسخ هر دو سوال یک نام است: خواف.

شهرستان خواف در جنوب شرقی استان خراسان رضوی، سرزمینی است که در آن تاریخ کهن با صنعت مدرن دست در دست هم داده‌اند. این شهرستان با داشتن آثار تاریخی درخشان از دوران تیموریان، معادن عظیم سنگ‌آهن و طبیعتی بکر، یکی از مناطق راهبردی شرق کشور محسوب می‌شود.

در این مقاله، سفری جامع به خواف خواهیم داشت. از پیشینه تاریخی چند هزار ساله این سرزمین گرفته تا جاذبه‌های گردشگری منحصربه‌فرد، ظرفیت‌های اقتصادی و شرایط زندگی در این شهرستان مرزی را بررسی خواهیم کرد.

موقعیت جغرافیایی و تقسیمات اداری

شهرستان خواف در فاصله ۲۶۲ کیلومتری جنوب شرقی مشهد و در نوار مرزی شرق کشور قرار گرفته است. این شهرستان حدود ۱۲۳ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد و از شمال به شهرستان‌های رشتخوار و تایباد، از غرب به گناباد و رشتخوار، از جنوب به قائنات در خراسان جنوبی و از شرق به افغانستان محدود می‌شود.

خواف با مساحت ۹,۸۲۷ کیلومتر مربع، پهناورترین شهرستان استان خراسان رضوی به شمار می‌آید. ارتفاع مرکز شهرستان از سطح دریا نزدیک به ۱۰۰۰ متر است و شمال آن در دامنه‌های رشته‌کوه کوهسرخ واقع شده است.

بخش‌های شهرستان

شهرستان خواف از چهار بخش اصلی تشکیل شده است:

• بخش مرکزی با مرکزیت شهر خواف، پرجمعیت‌ترین ناحیه شهرستان است و دو دهستان نشتیفان و میان‌خواف را در بر می‌گیرد. شهرهای خواف و نشتیفان در این بخش قرار دارند.

• بخش سنگان با مرکزیت شهر سنگان، به‌واسطه معادن عظیم سنگ‌آهن، یکی از قطب‌های صنعتی و معدنی کشور محسوب می‌شود. این بخش شامل دهستان‌های پایین‌خواف و بستان است.

• بخش جلگه زوزن با مرکزیت شهر قاسم‌آباد، از نظر تاریخی و فرهنگی جایگاهی ممتاز دارد. منطقه زوزن کهن یکی از مراکز علم و هنر در دوره خوارزمشاهیان بوده و مسجد تاریخی ملک زوزن در همین ناحیه واقع شده است.

• بخش سلامی با مرکزیت شهر سلامی، از نظر کشاورزی و تولید محصولات زراعی اهمیت ویژه‌ای دارد. روستاهای سده، فدک، نصرآباد و هزارخوشه از نقاط شاخص این بخش هستند.

جمعیت کل شهرستان بر اساس آمارهای موجود بیش از ۱۷۵ هزار نفر برآورد می‌شود.

پیشینه تاریخی خواف

ریشه‌های باستانی

خواف از کهن‌ترین سکونتگاه‌های شرق ایران به‌شمار می‌آید و پیشینه آن به دوران پیش از اسلام بازمی‌گردد. بر اساس پژوهش‌های تاریخی، این منطقه در دوره اشکانیان و ساسانیان از شهرهای آباد ایران و از توابع مهم ابرشهر (نیشابور باستان) بوده است.

نام قدیمی شهر خواف «رود» یا «روی» بوده که هنوز مرکز شهر را به همین نام می‌خوانند. ابن ندیم در الفهرست از این شهر با نام «روی» یاد کرده است.

خواف در قرون میانه

در دوران اسلامی، خواف به یکی از نواحی فرهنگی و علمی برجسته خراسان تبدیل شد. جغرافی‌دانان بزرگ اسلامی همچون یاقوت حموی در معجم‌البلدان، مقدسی در احسن‌التقاسیم، حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب و حافظ ابرو در جغرافیای تاریخی، همگی از خواف یاد کرده‌اند.

حافظ ابرو درباره این منطقه نوشته است که خواف ناحیه‌ای مشهور بوده که مردمان بزرگی از آن برخاسته‌اند، از جمله علما، حکام و وزیران. وی همچنین به وجود کانی آهن و فراوانی درخت، میوه، ابریشم و پنبه در این منطقه اشاره کرده است.

جاده ابریشم

موقعیت خواف در مسیر شاخه‌ای از جاده تاریخی ابریشم، اهمیت این منطقه را دوچندان می‌کرد. این مسیر از «سیان» پایتخت چین آغاز می‌شد و از طریق هرات وارد ایران شده، از خواف به سمت نیشابور و ری ادامه می‌یافت. بدین ترتیب، خواف یکی از گره‌گاه‌های مهم بازرگانی و فرهنگی شرق ایران بود.

دوران معاصر

پس از جدایی هرات از ایران در سال ۱۲۴۹ هجری قمری، خواف از نظر اداری به تابعیت مشهد درآمد. شهرستان خواف در سال ۱۳۶۸ از شهرستان تربت حیدریه جدا و مستقل شد.

علت نام‌گذاری خواف

درباره ریشه و معنای نام «خواف» نظرات مختلفی وجود دارد:

در کتاب الملل و النحل شهرستانی، «خواف» نام دیگر به‌آفرید، پسر ماه فروردین معرفی شده که از ناحیه زوزن برخاست و داعیه نوآوری در دین زرتشت داشت.

برخی این واژه را برگرفته از ریشه عربی «خاف» به معنای ترس و بیم می‌دانند و معتقدند این نام به شرایط دشوار منطقه از جمله خطر حملات راهزنان اشاره دارد.

در فرهنگ عمید، «خاف» به معنای پوشیده و پنهان آمده که می‌تواند به ویژگی جغرافیایی منطقه یعنی سرزمینی در میان کوه‌ها و دشت‌های پنهان اشاره داشته باشد.

نکته مهم این است که نام این شهرستان «خواف» نوشته می‌شود اما «خاف» خوانده می‌شود و این دوگانگی در طول تاریخ حفظ شده است.

جاذبه‌های گردشگری و تاریخی شهرستان خواف

• خانه شیرخانی

• خانه قریشی

• مزار خواجه یار

• آبشار کفتر دره

• مسجد جامع سنگان

• آرامگاه حافظ ابرو

• سد سلامی

• مسجد ملک زوزن

• کوشک سلامی (کوشک سلامه)

• آبشار رزداب

• مدرسه غیاثیه خرگرد

• آرامگاه خواجه غیاث الدین پیراحمد خوافی

آب‌ و هوا

شهرستان خواف با قرارگیری در حاشیه کویر، از اقلیمی گرم و خشک برخوردار است. میزان بارندگی سالانه بسیار پایین و در حدود ۱۵۰ تا ۲۵۰ میلی‌متر است.

تابستان‌ها بسیار گرم و خشک و زمستان‌ها سرد و نسبتاً خشک هستند. اختلاف دمای شب و روز در فصول گرم قابل توجه است. وزش بادهای خشک و کویری، به‌ویژه در نیمه اول سال، از ویژگی‌های اقلیمی غالب در منطقه محسوب می‌شود که سرعت آن گاه به بیش از ۵۰ کیلومتر در ساعت می‌رسد.

این شرایط اقلیمی تأثیر مستقیمی بر منابع آبی، نوع پوشش گیاهی و الگوهای سکونت و معیشت داشته و استفاده از قنات و کاریز را به اصلی‌ترین روش تأمین آب در منطقه تبدیل کرده است.

اقتصاد و صنعت

معادن سنگ‌آهن سنگان

بدون تردید مهم‌ترین ویژگی اقتصادی خواف، معادن عظیم سنگ‌آهن سنگان است که این شهرستان را به «پایتخت سنگ‌آهن خاورمیانه» تبدیل کرده است. این مجموعه معدنی با ذخیره بیش از یک میلیارد تن، یکی از ۱۰ معدن بزرگ سنگ‌آهن جهان محسوب می‌شود.

خواف حدود ۳۰ درصد ذخایر سنگ‌آهن کشور را در خود جای داده است. ۴۳ معدن کوچک و بزرگ در این شهرستان فعال هستند که بزرگ‌ترین آن‌ها معدن سنگ‌آهن ایمیدرو با ذخیره ۱.۲ میلیارد تن است.

مواد معدنی در سه مرحله فرآوری می‌شوند: دانه‌بندی، تولید کنسانتره و گندله‌سازی. شرکت فولاد سنگان با ظرفیت تولید ۵ میلیون تن کنسانتره و ۵ میلیون تن گندله، بزرگ‌ترین کارخانه تولید این محصولات در شرق کشور است.

کشاورزی

کشاورزی به‌صورت آبی و دیم از پایه‌های اصلی اقتصاد خواف است. محصولات مهم شامل گندم، جو، زعفران، توتون، سیر، چغندرقند، کنجد و میوه‌هایی مانند انگور، انار، انجیر، توت، بادام و پسته است.

زعفران و پسته خواف در بازارهای داخلی و خارجی شهرت دارند. تولید گندم در سال‌های اخیر افزایش ۴۰ درصدی داشته و سطح زیرکشت ذرت علوفه‌ای حدود ۵۹۰ هکتار با برداشت بیش از ۴۰ تن در هکتار است.

دامداری و مرغداری

شهرستان دارای حدود ۷۰ واحد مرغداری با ظرفیت بیش از ۷ میلیون قطعه مرغ گوشتی و حدود ۹۰ بهره‌بردار زنبورداری است.

صنایع دستی

قالی‌بافی، گلیم‌بافی، کرباس‌بافی، نمدمالی و سوزن‌دوزی از صنایع دستی شاخص خواف هستند که عمدتاً توسط زنان روستایی تولید می‌شوند و سابقه تاریخی طولانی دارند.

فرهنگ و موسیقی

خواف همانند تربت جام، پیشینه غنی در هنر موسیقی دارد. موسیقی این منطقه بر پایه مقام‌های سماعی شکل گرفته و استادان بی‌نظیری را به هنر ایران معرفی کرده است.

استاد عثمان محمدپرست از استادان بنام دوتار و یکی از پایه‌گذاران موسیقی دوتار در خواف بود. خلیل شیخ از نسل جوان نوازندگان دوتار فعالیت‌های گسترده‌ای در ایران و کشورهای دیگر داشته است.

سازهای مهم این منطقه را دف و دوتار تشکیل می‌دهند و موسیقی مقامی خراسان به عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس ایران شناخته می‌شود.

جمعیت خواف ترکیبی از اقوام پارسی‌تبار و طوایف تیموری، جمشیدی، هزاره و بهلولی است که همگی به زبان فارسی با گویش محلی خوافی سخن می‌گویند.

خدمات عمومی و کیفیت زندگی

رستوران‌ها

• رستوران مشاهیر

• رستوران پسران حکیم

• رستوران ملل

• رستوران ملک

• رستوران زیتون

• رستوران بهشت

• رستوران و کترینگ بعثت

مراکز خرید

• ساختمان تجارت طلایی

مراکز درمانی

• بيمارستان 22بهمن

• درمانگاه تامین اجتماعی خواف

مراکز آموزشی

• دانشگاه آزاد اسلامی واحد خواف

فضاهای تفریحی و ورزشی

بوستان‌ها و پارک‌ها

• پارک وحدت

• پارک بانوان

• بوستان ارغوان

مراکز و مجموعه‌های ورزشی

• سالن ورزشی مجتمع سنگ آهن سنگان

• مجموعه ورزشی انقلاب

• باشگاه ورزشی فیت پلاس

مراکز فرهنگی و اجتماعی

• مجتمع فرهنگی هنری شهید مدرس

• کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

نتیجه‌گیری

خواف سرزمینی است که در آن تاریخ، طبیعت و صنعت در کنار یکدیگر زیست می‌کنند. از آسبادهای هزاران ساله نشتیفان که هنوز با نسیم توفان می‌چرخند تا معادن عظیم سنگ‌آهن که موتور توسعه شرق کشور هستند، همه نشان از پویایی و تداوم حیات در این سرزمین دارند.

اگر به دنبال سفری متفاوت به شرق ایران هستید، خواف با میراث فرهنگی غنی، طبیعت بکر و مردمان مهمان‌نواز، مقصدی است که نباید از دست بدهید.

سوالات متداول

منابع

اماکن دیدنی خواف _ کجارو

علت نام‌گذاری خواف _ خواف نیوز